اثرگذاری واردات بر صنایع دستی

هنرهای صناعی ایران مظهر تجلی هنر و فرهنگ ناب ایرانی در ابعاد جهانی است. هنرمندان ایرانی با داشتن ذوق و ابتکار منحصر به فرد خود و نیز با خلق آثاری بی‌نظیر توانسته‌اند نام ایران را در حوزه‌ی صنایع دستی در جهان به عنوان یکی از مهم‌ترین قطب‌های تولید این نوع از محصولات ثبت کنند. صنایع دستی ایران با داشتن پیشینه‌ای کهن و سرشار از نشانه‌گذاری‌های فرهنگی، آداب و رسوم، سبک زندگی و نیز باورها و ارزش‌های بومی و سنتی تاریخ ایران از مهم‌ترین فرآورده‌های تولیدی ایران است که نه تنها جلوه‌گاه هنر ناب ایرانی و پیام‌رسان فرهنگ اصیل ایرانی است، بلکه دیری‌ست تبدیل به یک هنر-صنعت گشته که علاوه بر اشتغال‌زایی، درآمدهای بسیاری را عاید کشورمان کرده است. صنایع دستی ایران با داشتن ویژگی‌هایی چون سرمایه‌گذاری کم، بهره‌وری بالا، استفاده از منابع داخلی و نیز عدم نیاز به تکنولوژی‌های پیشرفته و بیگانه، نقش پر رنگی در افزایش درآمد ناخالص کشور داشته و علاوه بر مصرف داخلی کمک شایانی به چرخه‌ی اقتصاد کشور از منظر صادرات غیر نفتی و کسب درآمدهای ارزی می‌کند. مبرهن است که ضرورت گسستن از درآمدهای نفتی و رها شدن از اتکای خیلی زیاد و محکم به درآمدهای صدور نفت خام برای ایران یک امر حیاتی و اجتناب‌ ناپذیر می‌باشد. افزایش ارزش افزوده‌ی کالاهای صادراتی دارای مزیت نسبی در تولید و صدور و کنار گذاشتن خام فروشی از سیاست‌های اصولی و شایان توجه دولت باید قلمداد گردد (فرساد گلستان، ١٣٨٠). بنابراین می‌توان گفت که بازرهای داخلی و خارجی فروش محصولات صنایع دستی ایران تاثیر قابل توجهی در پیشرفت و توسعه‌ی اقتصاد کشور دارد.

صنایع دستی ایران با وجود توانمندی‌های بسیار در زمینه‎‌ی معرفی فرهنگ و هنر ایرانی به جهانیان و نیز کمک به روند توسعه‌ی اقتصادی کشور، همچنان از یافتن جایگاه حقیقی خود باز مانده است. ‌هنر-صنعت صنایع دستی مانند هر صنعت دیگری با موانع و مشکلاتی مواجه است، که زیست آن را به خطر می‌اندازد. یکی از مشکلاتی که صنایع دستی کشور با آن روبه‌رو است واردات صنایع دستی از کشورهای دیگر است. با وجود ظرفیت و توانمندی بالای هنرمندان و صنعتگران داخلی و نیز کیفیت و زیبایی محصولات تولید شده در کارگاه‌های داخل کشور، اما همچنان شاهد واردات محصولات مشابه از کشورهای دیگر هستیم. در دهه‌ی اخیر با ورود کالاهای چینی و هندی صنایع دستی کشورمان دچار ضربات سنگینی شده است. در فروشگاه‎های فروش محصولات صنایع دستی در شهرهایی که مولد بهترین، مرغوب‌ترین و زیباترین انواع فرآورده‌های آن است، متاسفانه حضور کالاهای وارداتی به میزان قابل توجهی به چشم می‌خورد.

مثالی از معضل واردات محصولات چینی در میدان نقش جهان اصفهان قابل مشاهده است که یکی از مهم‌ترین مکان‌های گردشگری کشور محسوب می‌شود. بر اساس تحقیقات انجام شده در مناطق مختلف کشور در مجموع ٣۶٠ رشته‌ی صنایع دستی وجود دارد که شهر اصفهان با داشتن ١۶۵ رشته در این حوزه دارای رتبه‌ی نخست از حیث تکثر شاخه‌های هنرهای صناعی در کشور می‌باشد. اصفهان به تنهایی ٧٠ درصد تولیدات صنایع دستی کشور را به خود اختصاص داده و یکی از مهم‌ترین مراکز تولیدی در این حوزه‌ می‌باشد. در تمام اطراف میدان نقش جهان، فروشگاه‌های عرضه‌ی محصولات قلمکاری به چشم می‌خورد که یکی از مهم‌ترین تولیدات اصفهان به شمار می‌رود، اما متاسفانه امروزه در کنار دست‌ساخته‌های هنرمندان اصفهانی، شاهد حضور قلمکاری‌های بی‌کیفیتی هستیم که از کشورهای چین و ترکیه وارد کشور می‌شوند. اما این معضل تنها در شهر اصفهان نبوده و نمونه‌ای دیگر از آن در شهر توریستی ماسوله قابل بررسی است. شهر تاریخی ماسوله با قدمت بیش از ٨٠٠ سال و معروف به شهر پلکانی، مقصد گردشگری مسافران داخلی و خارجی بسیاری در استان گیلان است. ماسوله دارای صنایع دستی متنوعی است که از میان آن‌ها می‌توان به چموش،‌ گیوه، گلیم،‌ جوراب پشمی، دستکش کاموایی، چاقو و دست‌ساخته‌های فلزی و انواع عروسک اشاره کرد. اما امروزه از استادکاران تولید این محصولات خبری نیست. بخش زیادی از صنایع دستی ماسوله دچار مرگی تدریجی شده و این روزها بازار ماسوله پُر است از فروشگاه‌هایی که از قاشق‌های چوبی و کلاه‌های حصیری تا عروسک‌های کاموایی و زیورآلات چینی در آن به فروش می‌رسد. مثالی دیگر در شهر میبد است که یکی از مراکز مهم تولید محصولات سفالی در کشور محسوب می‌شود. کافی است کمی در فروشگاه‌های سفال این شهر قدم بزنیم تا به محصولات سفالی چینی بی‌کیفیت بربخوریم. زنجان نیز از شر واردات محصولات چینی در امان نمانده است. این شهر که قطب چاقوسازی کشور محسوب می‌شود، امروزه پُر است از چاقوهای چینی که هیچ کدام از آن‌ها از هنر دست بهره‌ای نبرده است. واردات در زنجان باعث شده که بسیاری از کوره‌های چاقوسازی نسبت به سالیان گذشته خاموش و تولیدکنندگان و صنعتگران بسیاری از کار بی کار شوند. در حوزه‌ی رشته‌ی قلم زنی هم وضع به همین منوال است. کارهای اسلیمی و خورشیدی، گل و مرغ، مشبک و تابلو روی ورق‌های مس از جمله تولیدات صنعتگران ایرانی در حوزه قلم زنی است و با ورود کالاهای بی‌کیفیت پاکستانی و هندی که به صورت برش‌های ماشینی تولید شده و به هیچ عنوان حاصل هنر دست هنرمندان نیست، به کنار رفته و خریداران سابق خود را از دست داده است.

خریداران عمدتا به دلیل تفاوت قیمت چشم‌گیری که بین محصولات چینی و تولیدات داخلی وجود دارد، به خرید محصولات چینی روی می‌آورند. صنعتگران ایرانی به دلیل عدم حمایت‌های لازم، مجبور به تهیه‌ی مواد اولیه‌ی خود با نرخ بالایی هستند و در نتیجه با اینکه قیمت نهایی محصولات تولیدی آن‌ها گران‌تر از محصولات تقلبی چینی است، اما همچنان سود چندانی عاید تولیدکننده‌ی آن محصول نخواهد شد. برای از میان بردن این تفاوت قیمت، علاوه بر حذف واردات محصولات تقلبی، باید از سوی دولت تسهیلات لازم به صنعتگران این رشته اختصاص داده شود. ضمن اینکه باید از طریق فرهنگ‌سازی و آگاه‌سازی خریداران به این نکته توجه آن‌ها را جلب سازیم، که آنچه در پسِ صنایع دستی داخلی وجود دارد، تکه‌ای از پیشینه و اصالت ایرانی است، حال آنکه محصولات تقلبی چینی که به داخل کشور قاچاق می‌شوند از هیچ سبقه و پیشینه‌ای برخوردار نیستند. همچنین واردات سبب گشته تا صنایع دستی بسیاری از مناطقی که گردشگران کمتری دارند، ناشناخته باقی بماند. وفور حضور محصولات صنایع دستی چین، هند، ترکیه و پاکستان جایی برای شناسایی و عرضه‌ی محصولات اصیل مناطق مختلف ایران باقی نگذاشته است.

به گفته‌ی تولیدکنندگان صنایع دستی، واردات محصولات صنایع دستی چینی به بازار ایران، آفتی است که به جان این هنر-صنعت سنتی و بومی کشور افتاده است. محصولات چینی به دلیل قیمت ارزان‌تر، که خود ناشی از نیروی کار ارزان، استفاده از فناوری‌های پیشرفته و پیشروی در امر کپی‌سازی است، خریداران بسیاری را به خود جلب می‌کنند. هر چند که آنانی که به دنبال هنر اصیل‌اند، ساخته‌های چینی را پس زده و همواره مشتری ثابت تولیدات استادکاران ایرانی هستند. آنچه که از چین به بازار صنایع دستی ایران تزریق می‌شود تنها جنبه‌ای مادی دارد، حال آنکه هنرمندان ایرانی از روح و جان خود در دست‌ساخته‌های سنتی می‌دمند. آنچه که به صنایع دستی ایرانی اصالت و زیبایی می‌بخشد، تاریخ و فرهنگ پشت آن محصولات و نیز هنر دستان هنرمند صنعتگران سنتی ایرانی است که در طول تمامی این سال‌ها چشمان گردشگران را به خود مجذوب ساخته است. لذا در این زمینه ما نیازمند فعالیت‌های فرهنگی هستیم که به گردشگران و خریداران یادآوری کنیم که خرید صنایع دستی چینی که اساسا حاصل تولیدات ماشینی بوده و تنها اسم صنایع دستی را یدک می‌کشند، در تضاد با اصالت آن محصول فرهنگی-هنری بوده و به نابودی هنر ناب ایرانی و نیز هنرمندان مشغول در رشته‌های مختلف این حوزه دامن خواهد زد. به گفته‌ی تولیدکنندگان فرآورده‌های صنایع دستی، بسیاری از صنعتگران و استادکاران به دلیل واردات بی‌رویه‌ و در دست گرفتن بازار داخلی توسط محصولات چینی، به اجبار مشاغل خود را رها کرده و برای تامین معاش به کارهای دیگری روی آورده‌اند.

واردات صنایع دستی چینی که برخی اوقات در بازارهای ایران به عنوان صنایع دستی داخلی به خریداران عرضه می‌شوند، نه تنها به زیست اقتصادی این حوزه آسیب‌های جدی وارد آورده، بلکه می‌تواند به دلیل کیفیت بسیار پایین خود به اعتبار صنایع دستی کشورمان لطمه وارد کند. این مسئله زنجیره‌ای از مشکلات را برای اقتصاد کشور و نیز شاغلین به این حرفه را با خود به همراه خواهد آورد. در صورتی که واردات محصولات تقلبی خارجی به کشور کنترل و متوقف نشود، بازار داخلی ضربه‌ی بزرگی خواهد خورد، در ادامه، با وفور عرضه‌ی محصولات تقلبی در سراسر جهان و به دنبال آن بی‌اعتبار گشتن محصولات صنایع دستی اصیل و سنتی ایران، کشورمان بازارهای جهانی خود را نیز به مرور از دست داده و روز به روز میزان تقاضا برای خرید و صادرات صنایع دستی کشور کاهش می‌یابد. در نتیجه‌ی آنچه که گفته شد ضربه‌ی سهمگینی به اقتصاد کشور وارد شده، تولیدکنندگان به دلیل نبود تقاضای بازار مجبور به تعطیلی کارگاه‌های خود می‌شوند. به موجب تعطیلی کارگاه‌های تولید صنایع دستی، استادکاران، شاگردان و صنعتگران بسیاری بیکار شده و به آمار بحران بیکاری در کشور افزوده می‌شود. همچنین در روستاها که از مراکز مهم تولیدات صنایع دستی محسوب می‌شوند، بیکاری موجب می‌شود که روستاییان زندگی خود را برچیده و به شهرها مهاجرت و به مشاغل دیگر و نیز مشاغل کاذب اشتغال پیدا کنند. بنابراین می‌بینیم که واردات صنایع دستی تقلبی از سایر کشورها، چه ضربات سنگینی به اقتصاد، پیشینه‌ی فرهنگی، بافت و زیستگاه اجتماعی کشور وارد خواهد کرد. چنانچه که امروزه در بازارهای سنتی کشور، کمتر از گذشته صدای تیشه و قلم به گوش رسیده و بخش زیادی از این هنر-صنعت رو به نابودی رفته است.

طبق آمارهای موجود ٩۵ درصد واردات صنایع دستی چینی از طریق قاچاق صورت می‌گیرد و به همین دلیل حتی مشمول هیچ گونه عواض و مالیاتی نخواهد بود. بنابراین مبارزه با قاچاق این نوع از محصولات و همینطور وضع عوارض و مالیات سنگین برای واردکنندگان آن لازمه‌ی جلوگیری از واردات بی‌رویه‌ی محصولات خارجی و ضربه زدن به بازار داخلی خواهد بود. البته لازم به ذکر است که بخشی از واردات صنایع دستی از مجراهای قانونی وارد بازار کشور می‌شوند، که این نیازمند تجدید نظر مسئولان در زمینه‌ی واردات است. چنانچه مسئولین ذیربط واردات صنایع دستی را بر تولید داخلی مقدم بدانند، عرضه و تقاضای این نوع از محصولات روز به روز رو به افول خواهد گذاشت. در همین راستا معاون صنایع دستی کشور، پویا محمودیان، در تیر ماه ٩٧ اعلام کرد که «در جلسه‌ای که با گروه‌های مختلف صادرکننده‌ی صنایع دستی کشور داشتیم، گلایه‌ی جدی داشتند که وقتی محصولات خارجی وارد بازار می‌شود، سبد خرید صنایع دستی وطنی ضعیف‌تر خواهد شد. در طول دو ماه مذاکره و جلسات فشرده با سازمان توسعه تجارت ایران، وزارت صنعت، معدن و تجارت و گمرکات کشور، سرانجام این تصمیم اتخاذ شد و هم‌اکنون وزارت صنعت، کالاهای وارداتی صنایع دستی را در فهرست اقلام ممنوعه وارداتی قرار داده و این موضوع به صورت رسمی به گمرکات کشور ابلاغ شده است». برخی از محصولاتی که تحت عنوان صنایع دستی به کشور وارد می‌شوند از چنان ظرافتی برخوردارند که امکان تشخصیص صنایع دستی اصل از نمونه‌ی خارجی و تقلبی آن بسیار دشوار می‌شود. به همین دلیل تشخیص این مسئله بر عهده‌ی ارزیابان گمرک گذاشته شده و همچنین دوره‌هایی در این خصوص برای آن‌ها در نظر گرفته شده است تا به درستی بتوانند کالای اصل را از نمونه‌ی مشابه و تقلبی آن تمیز دهند. همانطور که انتظار می‌رود در چنین شرایطی که راه برای ورود یک سری از کالاها به داخل کشور بسته می‌شود، میزان واردات کالاهای مذکور از مسیر قاچاق افزایش چشم‌گیری پیدا خواهد کرد. برای جلوگیری از چنین مشکلاتی نیازمند تمهیداتی برای مبارزه با قاچاق محصولات صنایع دستی خواهیم بود تا بتوانیم بازارهای فروش صنایع دستی سنتی خود را دوباره احیا کنیم. صنایع دستی به عنوان صنعتی مولد که از شاخص‌ترین تاثیرات آن اشتغال‌زایی، حفظ و ترویج فرهنگ و تمدن ایرانی و نیز کمک به رشد اقتصاد کشور است، می‌تواند جایگاه ویژه‌ای در دوران رکود و بحران‌های اقتصادی داشته و نباید به این شکل عقب نگاه داشته شود. چرا که استمرار وضع وجود موجبات نه تنها باعث بیکاری و تضعیف ظرفیت‌های اقتصادی کشور را فراهم خواهد ساخت، بلکه باعث زیر سوال رفتن اصالت فرهنگ و هنر ایرانی نیز خواهد گشت. در همین راستا با وجود این که برنامه‌ریزی‌هایی انجام و تصمیماتی اتخاذ شده است تا به بهبود وضعیت صنایع دستی و صنعتگرانی که به این هنر اشتغال دارند بیانجامد، اما همچنان تا رسیدن به نقطه‌ی مطلوب و قابل پذیرش برای موقعیت صنایع دستی کشورمان راه درازی در پیش است که جز با همت مسئولانه‌ی نهادهای مرتبط امکان‌پذیر نخواهد بود.