پرطرفدارترین صنایع دستی ایران در بازارهای جهانی
صنایع دستی یکی از مهم‌ترین مواردی است که به واسطه‌ی آن فرهنگ و هویت بومی یک منطقه به نمایش گذاشته می‌شود. هنرهای صناعی و یا همان صنایع دستی به دلیل بهره بردن از هنر و خلاقیت فردی، استفاده از مواد اولیه‌ی بومی هر منطقه و همچنین استفاده از دست به جای ماشین‌آلات، به طور کلی با تولیدات کارخانه‌ای دارای تفاوت‌های ویژه و چشم‌گیری هستند. علاوه بر حفظ بافت و ماهیت بومی هر خطه، محصولات صنایع دستی دارای توانایی تولید ارزش افزوده و ارز آوری برای کشور از طریق صادرات به خارج از مرزها هستند. کشور ما با داشتن تاریخی کهن و تمدنی غنی و نیز همچنین کثرت فرهنگی و قومی، دارای صنایع دستی متنوع و عدیده‌ایست که بخش زیادی از آن چه از طریق صادرات و یا چه از طریق جابجایی‌های چمدانی، در بازار جهانی عرضه می‌شود. بنابراین هنرهای صناعی جلوه‌گاه فرهنگ اصیل و غنی ایرانی در سراسر جهان است که به دلیل عدم مشابهت آن‌ها به صنایع دستی سایر کشورها، طرفداران بسیاری را به خود جذب کرده است. تمدن غنی ایران چنان حیرت‌آور و شگفت‌انگیز است که چشم هر بیننده‌ای را به خود جذب کرده و همگان آروزی داشتن تکه‌ای از این تمدن شکوهمند و تاریخی را در سر دارند.
صنایع دستی ایران طیف گسترده‌ای از هنرآفرینی صنعتگران این مرز و بوم را تشکیل می‌دهد که به طور کلی شامل بافته‌های داری، دستبافته‌های دستگاهی، رودوزی‌های سنتی، هنرهای فلزی، میناسازی، سفالگری، آبگینه، هنرهای مرتبط با چوب، هنرهای مرتبط با سنگ، نگارگری، چاپ‌های سنتی، حصیربافی، رنگ سازی، نمدمالی، پوستین دوزی، آثار چرمی و رنگرزی سنتی می‌باشد. در ادامه این مقاله از پرشیا به بررسی و معرفی پرطرفدارترین صنایع دستی ایران در بازارهای جهانی خواهیم پرداخت.
فرش‌های دستبافت و گلیم
در هر کجای جهان و در هر دیاری، ملت‌ها که متشکل از فرهنگ و هنر منحصر به فرد خود هستند، یک یا چند کالای نمادین دارند که دنیا آن‌ها را با نام همان کالا شناخته و به خاطر سپرده است. فرش دستبافت برای کشور ما ایران چنین است. فرش دستبافت نماد ملت ایران بوده و جهانیان ایران را با فرش‌ها و گلیم‌های دستبافتش به یاد می‌آورند. برای مثال در کتب جدید و قدیم تمدن‌های دیگر، از فرش ایرانی به کرّات نام برده شده است. کارشناسان فرش در سراسر دنیا معتقدند که فرش ایرانی بهترین، زیباترین و فاخرترین نوع فرش در جهان است. پژوهشگران بر این باورند که قرن ١۶ و ١٧ شمسی، آغاز دوران رشد و شکوفایی هنر فرش بافی در ایران بوده است. برخی از انواع گلیم‌ها دارای قدمتی بیش از هفت هزار سال قبل از میلاد هستند و برخی از صاحب نظران نیز بر این باورند که گلیم پدر صنعت نساجی ایران به شمار می‌آید. در بین صنایع دستی ایران، فرش و گلیم ایرانی با داشتن طرح و رنگ‌های جذاب و متنوع، شاخص‌ترین و پرطرفدارترین کالا در بازار جهانی است.
ظروف شیشه‌ای و مسی
ظروف شیشه‌ای و مسی نیز جزو آن دسته از صنایع دستی‌ای محسوب می‌شوند که سهم زیادی از صادرات کشور را به خود اختصاص می‌دهند. شیشه‌گری یکی از قدیمی‌ترین صنایعی است که بشر به آن اشتغال داشته و گفته می‌شود که قدیمی‌ترین ظروف شیشه‌ای نیز در منطقه‌ی خاورمیانه، برای مثال در معبد چغازنبیل یافت شده که متعلق به دوره‌های پارت‌ها و ساسانیان بوده است. مسگری و ظروف مسی نیز یکی دیگر از صنایع تمدن کهن ایران زمین است که قدمت آن به بیش از پنج هزار سال پیش بازمی‌گردد. وجود اشیاء و ظروف مسی در موزه‌ها که حاصل ذوق و هنر مسگران این خطه بوده، گواهی بر این مدعاست. در میان دست ساخته‌های مسی، ظروف مسی که به روش قلمزنی ساخته می‌شوند سهم بیشتری را دارند و طرفداران بسیاری در سراسر جهان متقاضی آن هستند.
سفال و سرامیک
سفالگری حتی از شیشه‌گری هم دارای قدمت بیشتری است، چرا که پیش از ظروف شیشه‌ای مردم از ظروف سفالی و به عبارتی از سفالینه‌ها استفاده می‌کردند. در کشورمان قدمت سفالگری به بیش از ده هزار سال می‌رسد. قدیمی‌ترین چرخ سفالگری و کوره پخت سفال در جهان در شوش یافت شده است. همچنین قدیمی‌ترین ظروف سفالی منقوش مربوط به ایران است (عبدالحمید نیر نوری. سهم ایران در تمدن جهان. بررسی‌های تاریخی ششم، ش. ۳۳ (مهر ۱۳۵۰): ۲۴۸). «در این محل (سیلک کاشان) ظروف سفالین قرمز رنگی نیز پیدا کرده‌اند که از لحاظ صنعت نسبت به ظروف پیش تا حدی کامل‌تر به نظر می‌آید و معلوم می‌شود که آن‌ها را در کوره‌های ابتدایی می‌ساختند. در هزاره‌ی چهارم پیش از میلاد مردم دشت‌نشین فلات ایران در کار و زندگی پیشرفت بیشتری کردند. در قریه‌ی سیلک نموداری از آن وجود دارد، ساکنین این محل ظروف سفالین ظریف می‌ساختند و تصویر پرندگان و حیوانات وحشی را بر روی آن‌ها با رنگ سیاه منقوش می‌کردند و به تدریج این ظروف شفاف‌تر و شکل آن‌ها منظم‌تر شد، از این‌جا می‌توان حدس زد که مردم آن ناحیه جهت انجام این عمل به اختراع چرخ نائل شده بودن، چرخ آن‌ها تخته باریکی بوده است که بر زمین می‌گذاشته‌اند و آن را با دست می‌چرخاندند و به این ترتیب به ظروف خود شکل زیباتری می‌دادند. تاکنون شبیه این‌گونه ظروف در هیچ‌یک از کشورهای آن دوران به دست نیامده است. چنین می‌توان نتیجه گرفت که ایرانیان در این صنعت سرآمد اقوام دیگر بودند و شاید اختراع مزبور ویژه‌ی آن‌ها باشد. از ظروف سفالینی که در سیلک به دست آمده است تصاویر بز کوهی و اسب و خورشید و همچنین اشکال هندسی فراوان دیده می‌شود و از این اکتشافات نتیجه می‌گیریم که با وجود آنکه آهن و مفرغ در تهیه آلات و ادوات گوناگون به کار می‌رفته است صنایع کوزه‌گری و سفال‌سازی رونق خود را حفظ کرده است» (تاریخ سرزمین ایران، عباس پرویز، انتشارات نگاه، ١٣٩٠، صفحات ٢۵ و ٢۶ و ٣٣). ظروف سفالی با داشتن چنین پیشینه‌ی تاریخی یکی دیگر از صنایع دستی صادراتی ما محسوب می‌شوند که درصد نسبتا بالایی را به خود اختصاص می‌دهند.
سرامیک‌ها نیز نقش به سزایی را در صادرات صنایع دستی ایفا می‌کنند. کاشی‌های معرق‌کاری شده یکی از انواع سرامیک‌ها هستند که طرفداران زیادی را از سراسر جهان به خود جلب می‌کنند. با نگاهی به اماکن توریستی و مساجد در شهرهایی چون اصفهان، یزد، شیراز و کاشان و همچنین علاقمندیِ جهانگردان به بازدید از این اماکن، میزان بالای تقاضای این نوع از صنایع دستی ایران در بازار جهانی قابل حدس است.
صنایع دستی مرتبط با چوب
صنایع دستی چوبی (به ویژه منبت‌کاری و معرق‌کاری) نیز یکی دیگر از محصولاتی است که طرفداران زیادی را به خود جذب کرده است. منبت‌کاری به هنر حکاکی و کَنده‌کاری و ایجاد نقش و طرحی خاص بر روی چوب گفته می‌شود که به دو طریق انجام می‌پذیرد: یک تکه و چند تکه. همچنین محصولات منبت‌کاری شده بر اساس نوع برجستگیِ حاصل از حکاکی به به چند نوع مختلف تقسیم‌بندی می‌شوند: کم‌برجسته، نیم‌برجسته، تمام‌برجسته، قلمزنی و پیکره. منبت‌کاری یکی دیگر از هنرهای قدیمی این مرز و بوم محسوب می‌شود که سابقه‌ی آن به هزار و پانصد سال پیش باز می‌گردد که یکی از فاخرترین آثار به جا مانده از آن دوران، درِ چوبی مسجد جامع عتیق شیراز است. در واقع منبت‌کاری خود شاخه‌ای از هنرهای صناعی است که به صورت برجسته‌سازی نقش و طرح بر روی یک سطح انجام می‌گیرد. کلمه‌ی «منبت» از ریشه‌ی نبات به معنی گل و گیاه گرفته شده است. این نام به این دلیل که در قدیم اکثر نقوش به شکل گل و گیاخ بودند برای یکی از زیباترین و ظریف‌ترین شاخه‌های صنایع دستی انتخاب شده است. منبت‌کاری در اساس هنر ایجاد نقش‌های برجسته و یا عمیق بر روی چوب است که علاوه به خلاقیت و استعداد به توان، حوصله و تجربه‌ی زیادی دارد. آثار منبت‌کاران نشانی از سرچشمه‌ی ذوق و استعداد و ابتکار آنان است.
یکی دیگر از زیباترین صنایع دستی مرتبط با چوب و به وسیله‌ی برش دادن چوب انجام می‌شود حاصل هنر معرق‌کاری است. معرق‌کاری به ویژه در شهرهایی چون اصفهان، یزد، کاشان و تبریز رونق بسیار دارد و قدمت تاریخی آن در ایران به قرن ششم هجری می‌رسد و نسبت به دیگر شاخه‌های صنایع دستی چوبی چون خراطی، خاتم، حصیر و … دارای قدمت بیشتری است.
علاوه بر صنایع دستی چوبی ظریف، مبلمان چوبی هم بخشی از صادرات کشورمان را به خود اختصاص داده است. بر اساس گزارش خبرگزاری مهر نیوز، بررسی میزان و نوع کالاهای صادراتی صنایع دستی نشان می‌دهد که طبق آنچه گمرک جمهوری اسلامی اعلام کرده، در سال ٩١ تنها صنایع دستی‌ای که از لحاظ وزنی آمار بالایی را در حوزه صادرات به خود اختصاص داده، مبلمان چوبی بوده است. در واقع مبلمان چوبی از نظر وزنی سنگین‌ترین صنایع دستی صادراتی ایران محسوب می‌شود.
زیورآلات
در برابر مبلمان چوبی زیورآلات قرار دارند که جزو سبک‌ترین صنایع دستی صادراتی ایران هستند. زیورآلات دست‌ساخته‌ی ایرانی یکی از محبوب‌ترین صنایع دستی کشورمان در میان ملل دیگر است. این محصولات که عمدتا از جنس طلا، نقره، عقیق، فیروزه، یشم، برنج و قلع هستند، بیشتر برگرفته از زیورآلات محلی کردستان، سیستان و بلوچستان و ترکمن می‌باشند. سابقه‌ی تولید و استفاده از زیورآلات سنتی به زمان‌های دور باز می‌گردد. استفاده از زیورآلات بخشی و به گونه‌ای مکملی برای لباس‌های سنتی محلی است که استفاده از آن‌ها در حفظ آداب و رسوم و فرهنگ بومی اقوام مختلف روستایی و عشایری نقش مهمی ایفا کرده است. اگر چه استفاده از این نوع البسه و زیورآلات امروزه کمرنگ گشته، اما هنوز هم در مکان‌ها و در میان اقوامی که در حفظ فرهنگ و هویت خود موفق بوده‌اند، رواج دارد. هم اکنون بیشتر کارگاه‌های تولید زیورآلات سنتی در سنندج، گنبد کاووس، زاهدان و … قرار دارند. جام و کاسه و جواهراتی که از زمان هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان توسط باستان‌شناسان پیدا شده نشان می‌دهد که زرگرهای ایران از هزاران سال پیش در این پیشه استاد بوده‌اند (صنایع دستی کهن ایران، هانس وولف، ترجمه‌ی سیروس ابراهیم‌زاده، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ص٢٧، تهران، ١٣٨۴). همچنین صنعتگران جوان و با استعداد زیادی به تولید زیورآلات سنتی و محلی اشتغال دارند که با ذوق و خلاقیت خود دست به ابتکار عمل زده و در ساخت زیورآلات ویژگی‌های قدیمی و سلایق امروزی را با هم ترکیب نموده‌اند.
قلاب دوزی
یکی دیگر از پرطرفدارترین انواع رودوزی‌های ایرانی که در میان مردم سایر نقاط جهان نیز طرفدارهای خود را دارد، هنر قلاب دوزی است. گفته می‌شود پیشینه‌ی تاریخی قلاب دوزی حتی به سال‌های ٣۵٠ تا ۵۵٠ قبل از میلاد مسیح نیز می‌رسد. ابزار کار قلاب دوزی بسیار ساده و ارزان قیمت است و به راحتی قابل تهیه می‌باشد. قلاب دوزی به این صورت است که روی یک پارچه‌ی زمینه به وسیله‌ی نخ‌های ابریشمی رنگین طرح‌های گوناگون منقوش می‌شود. پارچه‌های زمینه از جنس ماهوت مرغوب در رنگ‌های تیره و نخ ابریشمی در رنگ‌های متنوع است. موارد مصرف قلاب دوزی بسیار است و از آن در تزئین سجاده‌ی نماز، پرده، رویه‌ی کوسن، یقه‌ی لباس، دامن و سایر لباس‌های زنانه استفاده می‌شود.
سرمه دوزی
یکی دیگر از صنایع دستی صادراتی ایران سرمه دوزی است. مانند دیگر هنرهای صناعی این خطه، سرمه دوزی نیز قدمتی دیرینه دارد. نمونههایی از سرمه دوزی بر روی لباس‌های به جا مانده از دوران اشکانیان دیده می‌شود، که بر روی یکی از این لباس‌ها طرح یک درخت انگور سرمه دوزی شده است. همچنین بایستی به این نکته هم اشاره کرد که در تزئین پرده‌ی کعبه که از دوران تیموریان باقی مانده، از این هنر زیبا بهره گرفته شده و از این پرده اکنون در موزه‌ی ملی نگهداری می‌شود. سرمه دوزی به دوختن انواع سرمه‌ها بر روی پارچه گفته می‌شود. سرمه‌ها مفتولی فلزی هستند که در قدیم از جنس طلا و نقره و امروزه از جنس آلیاژها ساخته می‌شوند. سرمه دوزی معمولا با انواع دیگر رودوزی‌ها مثل سنگ دوزی، پولک دوزی، منجوق دوزی و … همراه است.
سوزن دوزی بلوچ
سوزن دوزی یکی از زیباترین هنرهای صناعی است که امروزه با اقبال بیشتری مواجه شده است. سوزن دوزی حاصل هنر و تلاش زنان بلوچی است که با صبر و زحمت فراوان چنین زیبایی‌هایی را خلق می‌کنند که نه تنها در داخل کشور، بلکه در خارج از این مرزها نیز مورد استقبال هنردوستان قرار می‌گیرد. هنرمندان سوزن دوز برای کار خود به پارچه و نخ نیاز دارند. در سوزن دوزی اکثر نقش‌ها به شکل هندسی بوده و بدون الگو به اجرا در می‌آیند. از سوزن دوزی در تولیدات دیگر به وفور استفاده می‌شود، تولیداتی چون کیف، انواع جلدها، کت، مانتو، کفش و غیره. امروزه شاهد این هستیم که هنرمندان جوان و خلاق حتی در تولید زینت‌آلات هم از قطعات سوزن دوزی بلوچی استفاده می‌کنند که چشم طرفداران بسیاری را به خود خیره می‌کند.
در کنار این موارد باقیِ هنرهای صناعی و یا همان صنایع دستی تولید شده در کشورمان طرفداران خاص خود را سراسر جهان داشته و سهم ویژه‌ی خود را از صادرات سالانه‌ی کشور دارند، اما آنچه که در بالا گفته شد بررسی و معرفی تولیداتی بود که بیشترین متقاضی را در میان کشورهای دیگر دارا هستند. لازم به ذکر است که با سرمایه‌گذاری بر روی دیگر صنایع دستی و همچنین برنامه‌ریزی و تلاش در راستای معرفی و عرضه‌ی آن‌ها، قادر خواهیم بود تا نه تنها میزان صادرات محصولات خود را افزایش داده و از این طریق درآمد ارزی چشم‌گیری را برای کشورمان به دست آوریم، بلکه خواهیم توانست فرهنگ و هنر ناب و اصیل ایرانی را پیش چشم جهانیان به نمایش در آوریم.
