بررسی معماری زیگورات چغازنبیل نیایشگاه باستانی ایران
زیگورات چغازنبیل با داشتن قدمتی حدود ٣٣٠٠ سال از شاهکارهای معماری آجری به شمار می‌آید که شاید کمتر بدان پرداخته شده است. زیگورات چغازنبیل قدیمی‌ترین نیایشگاه مذهبی ساخته شده در ایران است. چغازنبیل (به ایلامی زیگورات دوراونتاش) نیایشگاهی باستانی است که در حدود ١٢۵٠ سال پیش از میلاد مسیح و در زمان ایلام ساخته شده است. این بنا جزء معدود ابنیه‌ی تاریخی ایران است که در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. زیگورات چغازنبیل به این دلیل که نمونه‌ای برجسته از نوعی بنا و معماری است که نمایانگر مرحله‌ای از سرگذشت انسان بوده و نیز به این دلیل که نمونه‌ای برگشت‌ناپذیر از یک سکونتگاه سنتی بشری است که معرف یک فرهنگ است، توانسته در فهرست یونسکو ثبت شود. این نیایشگاه به وسیله‌ی پادشاه بزرگ ایلام باستان، اونتاش گال و برای نیایش و پرستش ایزد اینشوشیناک، نگهبان شهر باستانی شوش، بنا شده بود که در جنوب غربی ایران کنونی، در استان خوزستان و در شهر شوش واقع شده است. چغازنبیل در چهل کیلومتری جنوب شرقی شوش و سی و پنج کیلومتری غرب شهر شوشتر قرار دارد و بر اساس تقسیمات کشوری در شهر باستانی شوش واقع است. در مطلب از سایت پرشیا به سراغ این میراث باستانی که گنجینه ای از اعصار ایران باستان است آمده‌ایم و به شکوه معماری آن پرداخته‌ایم…
نام ایلامی این بنا زیگورات دوراونتاش و نام امروزی آن زیگورات چغازنبیل است. زیگورات به معنای نوک، قله‌ی کوه و مکان مرتفع است، چرا که در آن زمان ابنیه‌ای که به نیایش خدایان اختصاص داده می‌شد در مکان‌های مرتفع ساخته می‌شدند. دوراونتاش نیز ترکیبی از «دور» به معنای مکان و منزلگاه و نیز «اونتاش» نام پادشاهی ایلامی است که در عصر خود این بنا را ساخته است.
در طی حمله‌ی آشور بانی‌پال به شهر باستانی شوش، شهری که در برخی متون باستانی از آن با نام چغازنبیل یاد شده است، طی تمدن ایلامی برای همیشه ویران گردید و هرگز نتوانست به عنوان قدرتی مستقل ظاهر شود. معبد چغازنبیل و شهر بزرگ آن «دوراونتاش» همانند بسیاری دیگر از شهرهای ایلام، در سال ۶۴۵ ق. م توسط متجاوزان آشوری به سرکردگی «آشوربانی‌پال» ویران گردید (رومن، گیرشمن؛ چغازنبیل (دور – اونتاش)، جلد اول و دوم، ترجمه: اصغر کریمی، چاپ اول، تهران، انتشارات میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۳).
در سال ١٨٩٠، به دنبال کشف ذخایر نفت و انجام فعالیت‌های نفتی در آن منطقه آجری یافت شد که بر روی آن نوشته‌هایی دیده می‌شد. پس از کاوش‌های بسیار توسط باستان‌شناسان، رومن گیرشمن، باستان‌شناس فرانسوی در دوره‌ی پهلوی دوم توانست در طی خاکبرداری از آن منطقه معبد چغازنبیل را در آنجا پیدا کند که در طی قرون متمادی در زیر خاک مدفون مانده بود. معبد چغازنبیل درون محوطه‌ای با عرض ١٠٠٠ متر و طول ١٣٠٠ متر قرار دارد و متشکل از سه حصار تو در توی خشتی است که در آن معبد اصلی در مرکز حصار اول، کاخ‌ها معابد کوچک در حصار دوم و آرامگاه‌های زیرزمینی سلطنتی و کاخ‌های سلطنتی و تصفیه‌خانه‌ی آب در حصار سوم قرار دارند. در زیر یکی از این کاخ‌های سلطنتی پنج مقبره‌ی زیرزمینی کشف شده است که به احتمال زیاد به خانواده‌ی شاهی تعلق دارند. حصار داخلی که درون آن اعمال آیینی انجام می‌گرفت، دارای هفت دروازه بود، که نشان می‌دهد احتمالا عدد هفت برای ایلامی‌ها نیز عدد مقدسی بوده است. دروازه‌ی جنوب شرقی با قیر بندکشی شده است و ردّ عبور ارابه‌ها بر آن دیده می‌شود. این دروازه محل عبور ارابه‌ها و شش دروازه‌ی دیگر راه‌های سنگفرش شده‌ای برای رسیدن به زیگورات بودند.
در چغازنبیل برای خدایان و الهه‌های دیگر نیز نیایشگاه‌هایی ساخته شده بود. نوسکو (خدای آتش)، پی‌نیکیر (مادربزرگ خدایان)، اَدَد (خدای هوا)، نین اَلی (همسر خدای هوا)، شیمون (خدای ایلام)، منزَت (همسر خدای ایلام)، نِپراتِپ (الهه‌های روزی دهنده)، روهوراتیر (خدای انزان)، هیشمتیک (همسر خدای انزان)، گال (خدای بزرگ ایلام) و ایشنی کاراب (الهه‌‌ی سوگند) به علاوه‌ی دو معبد ناشناخته‌ی دیگر از جمله‌ی این نیایشگاه‌ها بودند.
در تمدن‌های باستانی برای ساختن اماکن مذهبی از معماری خاصی استفاده می‌شد که در آن بنا به صورت یک هرم ساخته و در اضلاع مختلف آن پلکانی برای رسیدن به طبقات بالاتر تعبیه می‌شد. کارشناسان بر اساس میزان شیب پله‌های تعبیه شده در زیگورات تخمین زده‌اند که بنای اصلی زیگورات در واقع از پنج طبقه تشکیل شده بود که در اثر برخورد با عوامل فرساینده‌ی طبیعی از بین رفته و امروزه تنها دو طبقه از آن باقی مانده است. این طبقات به صورت موازی نسبت به یکدیگر و همگی از سطح زمین ساخته شده است. حصار اطراف محوطه در حدود ١۶٢۵ متر، اضلاع این بنا ١٠۵ × ١٠۵ متر بوده و ارتفاع آن از سطح زمین ۵٣ متر است که در حال حاضر تنها ٢۵ متر از آن باقی مانده است. به این صورت حیاطی با ابعاد ۴٠٠ × ۴٠٠ مترمربع در پیرامون زیگورات به وجود آمده است.
طبقات اول و پنجم این بنا توخالی بوده و دارای الحاقاتی به شکل اتاق هستند، اما بقیه‌ی طبقات توپُر بوده و با خشت پر شده‌اند. بافت دیوارها از جنس خشت و نمای بیرونی آن‌ها از آجر است. بعضی از آجرهای به کار رفته در زیگورات چغازنبیل لعاب‌دار بوده و برخی دیگر دارای تزئیناتی به شکل گل میخ بودند که جزء قدیمی‌ترین کاشی‌های جهان محسوب می‌شوند. در تمامی اطراف این بنا آجرهایی به چشم می‌خورد که بر روی آن‌ها با خط میخی نام سازنده‌ی زیگورات و هدف از ساخت آن نوشته شده است. در چغازنبیل کتبه‌ای با متن زیر پیدا شد:
من اونتاش گال: آجرهای طلایی را حکاکی کردم. من در اینجا این مأوا را برای خدایان گال و اینشوشیناک برپا کردم و این مکان مقدس را هدیه کردم. باشد که کارهای من که هدیه‌ای است برای خدایان گال و اینشوشیانک پذیرفته شود (پورعبدالله، حبیب‌الله. حکمت‌های پنهان در معماری ایران. شادرنگ، ۱۳۸۹. ۱۲.).
چهار گوشه‌ی زیگورات در راستای چهار جهت جغرافیایی قرار داشته و این نشان می‌دهد که سازندگان این بنا چهار جهت شمال، جنوب، شرق و غرب را به خوبی می‌شناختند. در قسمت شمال شرقی، شمال غربی و جنوب غربی این بنا سکوهای مدوری دیده می‌شود که در مورد کارکرد آن‌ها گمانه‌زنی‌های فراوانی وجود دارد. سکویی که در قسمت شمال شرقی قرار داشته کاملا نابود شده، سکوی جنوب غربی به دست فرانسویان به صورت نیمه‌کاره بازسازی شده و سکوی واقع در شمال غربی تا حدودی سالم باقی مانده است. عده‌ای بر این باورند که این سکوها قربانگاه بوده و عده‌ی دیگری معتقدند که این مکان محل پیشگویی و ستاره‌شناسی بوده است. در مورد این سکوها نظرات دیگری مبنی بر محل نصب مجسمه و یا ساعت خورشیدی نیز وجود دارد. چهار آفتاب‌سنج آجری به شکل طاق‌نما و یا پنجره‌نما در چهار سوی این سه سازه ساخته شده است که با آفتاب‌سنج‌های رصدخانه‌ی نقش رستم شباهت ظاهری زیادی دارند. این آفتاب‌سنج‌ها به گونه‌ای ساخته شده بودند که با رویت سایه‌هایی که در زمان طلوع و غروب خورشید تشکیل می‌شد، شروع یا میانه‌ی فصل‌ها که شامل اعتدال‌های بهاری و پاییزی و انقلاب‌های تابستانی و زمستانی است، قابل تشخیص بود. اینگونه گاهشماری بر اساس دوازده ماه سال نبوده و بر مبنای تقسیم‌بندی مساوی فصول به بازه‌های زمانی برابر قرار داده شده است. شمایل این طاق‌نماها که به صورت چند قوس پشت سر هم کوچک می‌شوند در معماری باستانی ایران جایگاه ویژه‌ای داشته است. این نوع معماری اگر چه در ابتدا برای آفتاب‌سنجی کاربرد داشته، اما به تدریج به عنوان زینت بناها و دروازه‌های ورودی به کار گرفته شد. در زیگورات چغازنبیل، آجرهای استفاده شده در ساخت این طاق‌نماها به صورت قالب‌های هشت ضلعی بوده و بر روی آجرهای بیرونی یک ردیف از این طاق‌نماها کتیبه‌ای به خط و زبان ایلامی نوشته شده است:
« من اونتاش گال، پسر هـومبانومنا، شاه انزان و شوش، من در اینجا بنای محترمی ساختم، یک «سیان کوک». در «سال‌ها» و «روزها»ی پر شمار پادشاهی طولانی به دست آوردم. من بنا کردم یک «شونشو ایرپی». من برای خدای گال و اینشوشیناک «سیان کوک» ساختم».
در جملات بالا معنای دقیق کلمات «سیان کوک» و «شونشو ایرپی» تاکنون مشخص نشده است. اما م. ج. استو از سیان کوک به معنای احتمالی «دیدگاه، چشم‌انداز، دیدارگاه» نام می‌برد (م. ج. استو، چغازنبیل- دور اونتاش، جلد سوم، متون ایلامی و اکدی، ترجمه اصغر کریمی، ۱۳۷۵).
علاوه بر آفتاب‌سنج‌هایی که در بالا توضیح داده شد، بنای زیگورات چغازنبیل به گونه‌ای طراحی و ساخته شده است که زاویه‌ی خط افق با خطی فرضی که گوشه‌ی طبقه‌ی اول هر ضلع از بنا را به بالاترین طبقه وصل می‌کند، دقیقا برابر با زاویه و مسیر حرکت طلوع خورشید در هنگام فصول اعتدالی است. از آنجایی که هر طبقه از زیگورات از طبقات پایینی خود کوچک‌تر است، این طراحی به گونه‌ای انجام شده که از نگاه ناظری که در محل رصدخانه‌ی ضلع شمالی بنا ایستاده است، اینطور به نظر خواهد رسید که خورشید چندین بار از پشت زیگورات طلوع و غروب می‌کند.
تصفیه‌خانه‌ی آب در قسمت غربی زیگورات قرار دارد. این تصفیه‌خانه با ظروف مرتبط ساخته شده و از این حیث قدیمی‌ترین تصفیه‌خانه‌ی جهان به شمار می‌آید. رومن گیرشمن که حفار چغازنبیل بوده و فعالیت‌های نفتی در آنجا داشته است، معتقد بود که آب مورد نیاز تصفیه‌خانه توسط کانالی به طول ۴۵ کیلومتر و از رودخانه‌ی کرخه تامین می‌شده است، و چون در فرآیند آبرسانی مسیر طولانی‌ای طی می‌شد آبی که به زیگورات می‌رسیده گل‌آلود بوده و با استفاده از این تصفیه‌خانه آب تصفیه شده و گِل آن را جدا می‌کردند. با وجود اینکه رودخانه‌ی دز در فاصله‌ی ٣ کیلومتری نیایشگاه واقع شده بود، اما به دلیل اختلاف ارتفاع بسیار زیاد بین رودخانه و معبد مورد استفاده قرار نگرفته بود. رود دز سطح دشت را فرسایش داده و بستر رودخانه بسیار پایین‌تر از سطح دشت قرار داشت و به همین دلیل آبرسانی از طریق رود امکان‌پذیر نبود. علاوه بر این‌ها در تمام طول ساختمان آبراه‌هایی دیده می‌شود که احتمالا برای حفاظت بنا در مقابل باران‌های سیل‌آسای خوزستان ساخته شده است.
گفته می‌شود که زیگورات چغازنبیل در طی دو مرحله ساخته شده است. در مرحله‌ی اول یک بنای مربعی با حیاطی مرکزی بود که شباهت به انباری بزرگ با اتاق‌های بی‌روزن داشت. ارتفاع دیوارهای آن در سه جهت به طول هشت متر و در ضلع شمال شرقی سیزده متر بود. در میانه‌ی هر ضلع از این بنا یک ورودی وجود داشت که به حیاطی گودتر از زمین‌های پیرامونش راه داشت. در این حیاط مراسم آیینی و مناسک مذهبی برگزار می‌شد. اما سپس در سال ١٢۵٠ قبل از میلاد مسیح، اونتاش تصمیم می‌گیرد که نیایشگاه یک طبقه را به بنایی عظیم به عظمت پنج طبقه تبدیل کند تا به صورت معبدی باشکوه و مقدس در میانه‌ی جلگه‌ی شوش در آید. تفاوت زیگورات چغازنبیل با زیگورات‌های بین‌النهرین در این است که در آن منطقه، طبقات بالایی زیگورات‌ها روی طبقه‌ی زیرین بنا می‌شدند اما زیگورات چغازنبیل بدین شکل است که تمام طبقات شالوده‌ی مجزایی دارند و همه‌ی آن‌ها از کف زمین بنیان گرفته‌اند (توحیدی، فائق. آشنایی با میراث فرهنگی. سبحان نور). زیگوراتِ یک طبقه تبدیل به عمارتی پنج طبقه شد که به صورت یک هرم از پایین به سمت بالا کوچک می‌شد. در واقع در زیگورات نیز مانند تمامی ابنیه‌ی مقدس دیگر ما با بنایی مرتفع مواجه هستیم که از زمین به سوی آسمان (و از فرش به عرش) حرکت می‌کند؛ چونان کوهی مقدس در مرکز جهان و در ارتباطی نزدیک با عرش الهی. بنابراین نمای بیرونی هر سوی این بنا به شکل یک پلکان است که راه صعود به طبقات بالاتر بوده و با دروازه‌ای محافظت می‌شده است. در انتهای بالایی این نیایشگاه معبد کوچک «کوکونو» قرار گرفت که به دو خدای نگهبان ایلام، یعنی ناپیریشا و اینشوشینک اختصاص پیدا کرد. اینشوشینک خدای نگهبان شهر شوش پایتخت ایلامی‌ها بوده است و مردم بر این باور بوده‌اند که اینشوشینک از این مکان به آسمان رفته و سپس به زمین باز می‌گردد.
بیشترین مصالحی که در زیگورات چغازنبیل به کار برده شده خشت است که بسیار سریع مورد فرسایش قرار می‌گیرد، به همین دلیل سازندگان آن از پوششی آجری برای حفاظت از آن استفاده کرده‌اند. در واقع در معماری این بنا از هزاران آجر پخته شده و کتیبه‌دار استفاده شده است. علاوه بر این‌ها در ساخت این بنا از آجرهای لعاب‌دار، ملات قیر طبیعی، اندودهای گچی، تزئینات شیشه‌ای و گل میخ‌های سفالین نیز استفاده شده است. در روند حفاری‌های انجام شده در آن منطقه مجسمه‌های سفالین و لعاب‌دار گاوهای نر یافت شده که از دروازه‌های ورودی بنای زیگورات محافظت می‌کردند. همچنین در اطراف معابد هیشمتیک و روهوراتیر کوره‌ای پیدا شده است که برای پخت سفالینه‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت.
ابنیه‌ی مقدسی چون زیگورات چغازنبیل حاصل فلسفه و تفکر مقدسی هستند که سازندگان آن‌ها در سر می‌پرورانند و آثار و ردپای تفکر خود را در سازه‌ی نهایی به نمایش می‌گذارند. بنای زیگورات به شکل مربع ساخته شده است، چرا که عدد چهار در معماری عددی مقدس شمرده شده و یادآور چهار جهت اصلی، چهار فصل سال، اضلاع مربع، بازوان صلیب، چهار عنصر، چهار ستون عالم، چهار منزل قمر، چهار مزاج، چهار بهشت و … است. همانند مساجد اسلامی که دارای چهار ایوان هستند و نیز مانند تصاویری که از بهشت به شکل مربع ترسیم شده است، زیگورات نیز دارای چهار درب ورودی است. بنای زیگورات درون حصارهای دایره‌ای شکل قرار گرفته است که از کهن‌ترین ساختارهای معماری مکان‌های مقدس به شمار می‌آیند.
اگر چه که این بنای تاریخی با قدمتی بسیار طولانی در طی حفاری‌ها و کاوش‌هایی که توسط کارشناسان خارجی در سال‌های ١٩٣۶ تا ١٩٣٩ کشف شد، اما تا سال ١٩٩٨ هیچ فعالیت منسجمی در جهت مرمت و حفاظت از این سازه‌ی ارزشمند انجام نگرفت. پیش از این تاریخ تمامی مرمت‌ها با مواد اولیه بومی و به صورت غیرعلمی و پراکنده صورت پذیرفته بود و از آنجایی که مرمت‌ها به واسطه‌ی گروه‌های مختلف با سلایق گوناگون صورت گرفته بود، ناهمگونی و عدم وحدت در آن‌ها قابل مشاهده است.
به این مقاله امتیاز دهید
- Design
