تالاب انزلی یکی از مهم‌ترین تالاب‌های کشور
کشور ایران به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی خود دارای طبیعتی چهار فصل بوده و در هر گوشه و کنار از آن می‌توان شاهد زیبایی‌های طبیعت سخاوتمند آن بود. استان گیلان در شمال ایران و در حاشیه‌ی جنوبی دریای کاسپین یکی از مهم‌ترین نقاط کشور از حیث شگفتی‌های طبیعی و جذب گردشگر است، به طوری که سالیانه گردشگران و طبیعتگردان فراوانی را به سوی خود فرا می‌خواند.
بدون شک یکی از مهم‌ترین و برجسته‌ترین جاذبه‌های طبیعی و مناطق گردشگری در استان گیلان تالاب انزلی است. تالاب یا مرداب انزلی در استان گیلان و در جنوب غربی سواحل دریای خزر در عرض ۲۸ تا ۳۷ شمالی و طول ۲۵ تا ۴۹ شرقی قرار گرفته و از شمال به شهرستان انزلی، از جنوب به شهرستان صومعه سرا، از شرق به پیربازار و از غرب به کپورچال و آبکنار انزلی محدود می‌شود.
بر اساس تعریف کنوانسیون رامسر (کنوانسیون مربوط به تالاب‌های مهم بین‌المللی) تالاب به این صورت تعریف می‌شود: «تالاب عبارت است از مناطق مردابی، آبگیر، تورب زار (توده‌ی متراکم قهوه‌ای تا سیاه رنگ خزه‌ها) و مجموعه‌های آبی به صورت طبیعی، مصنوعی، دائم یا موقت با آب ساکن، جاری، شیرین، آب شور یا شور مشتمل بر آن دسته از آب‌های دریایی که عمق آب در کشند پایین‌تر (جزر و مد) از ۶ متر تجاوز نکند. به عبارتی دیگر «تالاب یا مرداب، زیستگاهی است که در اثر ترکیب اکوسیستم‌های خشکی و دریایی به وجود می‌آید. اگر کمی علمی‌تر به ماجرا نگاه کنیم از نظر زمین‌شناسی، تالاب‌ها خلیج‌هایی هستند که با یک تیغه‌ی ماسه‌ای از دریا جدا شده‌اند و مرداب خلیجی نامیده می‌شوند. البته برخی از آنها نیز نقاط گودی هستند که در اثر حرکات پوسته‌ای زمین شکل می‌گیرند».
تالاب انزلی با وسعتی بالغ بر ۲۰ هزار هکتار، از نخستین تالاب‌های بین‌المللی ثبت شده در ایران است و نام آن در سال ۱۳۵۴ در فهرست تالاب‌های بین‌المللی کنوانسیون رامسر به ثبت رسید. جالب است بدانید که این تالاب با تالاب کوشیرو در پارک ملی کوشیرو شیتسوگن ژاپن پیوند خواهرخواندگی دارد.
این تالاب که یکی از مهم‌ترین تالاب‌های سراسر کشور و یک مرکز گردشگری پرطرفدار است، زیستگاه طبیعی جانداران گوناگونی محسوب می‌شود. تالاب انزلی به دلیل قرارگیری در موقعیت جغرافیایی خاص خود، از میزان بالای رطوبت و آب برخوردار بوده و از این جهت در بین تالاب‌های دیگری که در ایران وجود دارند، منحصر به فرد است. این تالاب از جمله تالاب‌های آب شیرین کشور است که بر سر راه رودخانه‌هایی که به دریای کاسپین می‌ریزند قرار گرفته و نقش یک تصفیه‌خانه را برای آب‌های جاری در این رودخانه‌ها ایفا می‌کند. ۱۱ رود اصلی و ۳۰ رود فرعی آب تالاب را تأمین می‌کنند و پس از آبیاری مزارع به همراه جریان‌های سطحی به تالاب انزلی می‌ریزند که مهم‌ترین آنها عبارتند از: رودخانه پیربازار، رمضان بکنده، قنادی، لله کا، بیجرود، نوخاله، هندخاله، سیاه درویشان، گاز رودبار، نرگستان، چومثقال، کلسر، شیجان، اسپند، چکوور، مرغک خالکایی، بهمبر، شیله سر و کانال مادر. در آخر این آب از طریق یک کانال کشتیرانی که به وسیله‌ی دو موج شکن واقع در تأسیسات بندرگاه انزلی حمایت می‌شوند، به دریای کاسپین می‌ریزد.
تالاب انزلی به لاله‌ی مردابی‌اش معروف است که از اواخر خرداد تا اواخر تابستان سراسر سطح تالاب را پوشانده و منظره‌ای رویایی را رقم می‌زند. لاله‌ی مردابی یا لاله‌ی تالابی یا لوتوس، گیاهی است دارای برگ های مدور، بزرگ، به شکل قلب و به رنگ سبز به همراه گل‌های درشت دارای گلبرگ‌های صورتی رنگ ضخیم و متعدد که از آب بیرون می‌آیند و در سطح آب دیده می‌شوند. لاله‌ی مردابی از دسته‌ی گیاهان شناور است که ریشه‌ی آنها در داخل آب و ساقه و برگ‌ها و گل آن در خارج از آب و به صورت شناور قرار دارند.
در داخل تالاب یا مرداب انزلی امکانی نظیر «پناهگاه حیات وحش سلکه» وجود دارد که از مناطق تالابی ارزشمند در خطه‌ی شمالی ایران بوده و سالیانه میزبان پرندگان مهاجر فراوانی است. حیات وحش سلکه دارای مساحتی در حدود ۳۶۰ هکتار بوده که در قسمت جنوبی تالاب انزلی و در محدوده‌ی شهرستان صومعه سرا قرار دارد. این منطقه جزء مناطق نادری است که عروس غاز، قو و غاز پاکوتاه آن را به عنوان زیستگاه خود انتخاب می‌کنند.
در محدوده‌ی شهرستان صومعه سرا و در بخش جنوب غربی تالاب، منطقه‌ای حفاظت شده به نام «سیاه کشیم» وجود دارد که گونه‌های گیاهی و جانوری فراوانی در آن زندگی می‌کنند. این منطقه که دارای مساحتی بالغ بر ۴۱۱۴ هکتار بوده، زیستگاه جانورانی نظیر قو، غاز، اردک بلوطی، اردک تاجدار، خوتکا، کله سبز، انواع حواصیل، فیلوش، انواع شکاریان شامل عقاب تالابی، لیل، دلیچه، سنقر تالابی، پرستوهای دریایی، کاکایی و … می‌باشد. منطقه‌ی سیاه کشیم دارای موقعیت مناسبی برای زاد و ولد پرستوهای دریایی بوده و بزرگترین منطقه‌ی جوجه‌آوری حواصیل خاکستری در جنوب دریای خزر در آن واقع شده است. حواصیل خاکستری بزرگترین حواصیل در استان گیلان است و در منطقه‌ی حفاظت شده‌ی سیاه کشیم بیش از ۴۳ جفت از آن زندگی می‌کنند. گونه‌های گیاهی موجود در این منطقه نیز شامل گیاهانی چون لویی، نی، جگن، بارهنگ آبی، اسپرغان، آقطی، تراپا، لاله‌ی تالابی، نیلوفر آبی، سراتوفیلوم، گونه‌های کنار آبزی همچون نی، تاج‌ریزی، سرخاب کولی و گونه‌های خشکی مثل توسکا می‌باشد.
در غرب پناهگاه حیات وحش سلکه، منطقه‌ای به نام «سرخانکل» وجود دارد که یکی از پناهگاه‌های حیات وحش کشور به شمار می‌آید. در این منطقه پرندگان مهاجری نظیر قو، غاز، چنگر و انواع مرغابی‌ها، طاووسک، یلوه و کاکایی، در فصل زمستان به سرخانکل مهاجرت کرده و زمستان خود را در آنجا سپری می‌کنند. در سرخانکل ماهیان بومی مانند سوف، هشترخان، کپور، سیم، شوک (اردک ماهی) و ماهیان مهاجر از قبیل ماهی سفید، سفید کولی وسیاه کولی نیز زندگی می‌کنند. بیشترین پوشش گیاهی این منطقه متشکل از نی و لوئی بوده و گیاهان آزولا، سه کوله خیز، لاله تالابی و نیزار نیز به وفور در آن یافت می‌شوند.
در مرداب انزلی پوشش گیاهی گوناگونی را شاهد خواهید بود. گیاهانی که در این منطقه می‌رویند شامل گیاهان حاشیه‌ای، گیاهان شناور، گیاهان غوطه‌ور و گیاهان اراضی اطراف تالاب است.
• گیاهان حاشیه‌ای به گیاهانی گفته می‌شود که در حاشیه‌ی مرداب و رودخانه‌های مجاور می‌رویند. ریشه‌ی گیاهان حاشیه‌ای در خاک، قسمت پایینی آنها در آب و قسمت بالایی که شامل برگ و گل می‌شود، خارج از آب رشد می‌کنند. برخی از انواع گیاهان حاشیه‌ای عبارتند از نی معمولی، اسپارگانیوم، لوئی، سیرپوس، پلی گنوم، پونه آبی، تیرکمان آبی، بارهنگ آبی، بوتوموس، نلومبو، دم اسب، هزارنی، علف هفت بند و لاله تالابی. اگر چه که لاله‌ی تالابی بیشترین شهرت را در بین گیاهان حاشیه‌ای مرداب انزلی دارد، تقریبا دو سوم تالاب انزلی پوشیده از نی می‌باشد.
• گیاهان شناور به گیاهانی گفته می‌شود که بخش‌های اصلی گیاه در آب و ریشه‌ی آن در بستر تالاب رشد می‌کند. از جمله گیاهان شناور می‌توان به اوتریکولاریا، شالوین، هیدروکاریس، عدسک سرنیزه‌ای، عدسک کوچک، عدسک چندریشه، تراپا، مریم آبی، علف هفت بند، پوتاموژتون شناور، دسپیرودلا، سرخس آبزی، علف قورباغه (هیدروکاریس)،نیلوفر آبی زرد، نیلوفر آبی سفید و … اشاره کرد. گل نیلوفر آبی گلی بزرگ به رنگ‌های سرخ و سفید و کبود است که متاسفانه در کشور ما با خطر نابودی مواجه است.
• گیاهان غوطه‌ور به گیاهانی گفته می‌شود که تمام یا بخش زیادی از قسمت‌های مهم آن به صورت غوطه‌ور در آب قرار دارد و امکان دارد که گل آنها در سطح آب دیده شود. گیاهان غوطه‌ور عبارتند از میرپوفیلوم، سراتوفیلوم دمرسوم، سراتوفیلوم سابمرزوم، پوتاموژتون پکتیناتوس، تیزک، هزار لرگ، هیدریلاور تیسیلاتا و … .
• خاک مرطوب در اراضی اطراف تالاب برای رشد گیاهانی که به رطوبت زیادی نیاز دارند بسیار مناسب بوده و موجب رشد درخت‌ها و درختچه‌های فراوانی در این منطقه شده است که از جمله‌ی آنها می‌توان به شب خسب، درمنه، توسکا قشلاقی، نخل تالابی و سازو اشاره کرد.
تالاب انزلی همچنین زیستگاه انواع گونه‌های جانوری بوده و انواع پرندگان، آبزیان، پستانداران و حتی خزندگان، دوزیستان، حشره‌خواران و جوندگان در این منطقه یافت می‌شوند.
• تالاب انزلی محل مناسبی برای پرندگان مهاجری است که از کشورهای همسایه وارد ایران می‌شوند. در میان حواشی دریای کاسپین این تالاب بهترین مکان برای گذران زمستان، تخم‌گذاری و جوجه‌آوری آنها محسوب می‌شود. انواع پرندگانی که در تالاب انزلی یافت می‌شوند از این قرار است:
انواع مرغابی و غاز شامل مرغابی سر سفید، مرغابی بلوطی، مرغابی تاجدار، مرغابی چشم طلایی، مرغابی سیاه کاکل، مرغابی سر حنایی، مرغابی کله سیاه، مرغابی کله سبز، عروس غاز، غاز خاکستری (شلخت)
انواع قو شامل قوی فریاد کش، قوی گنگ، قوی کوچک
انواع حواصیل شامل حواصیل ارغوانی، حواصیل خاکستری، حواصیل سفید
انواع باکلان شامل باکلان سیاه (دارغاز)، باکلان کوچک، باکلان مار گردن
انواع دیگر پرندگان شامل ماهی خورک (کولی خوری)، گیلانشاه (مرغ باران)، عقاب تالابی، چنگر چارخو، خوتکای ابروسفید، کورکورسیاه، آبچلیک، پلیکان، فلامینگو، بوتیمار کوچک (لوله گرد)، کشیم بزرگ و کشیم کوچک، کاکائی، خوتکای کله سرخ، طاووسک (تورسگ)، چلچله (حاج حاجی)، چکاوک (کولکاپیس)، سار (سیا نسپر)، زاغچه (کشکرت)، زنبور خوار سبز، زاغ سیاه، کلاغ ابلق، قرقاول (تورنگ)، گاوچرانک، گنجشک (چی چی نی)، گیلار، دم جنبانک (دوم بالاسکنی)، سسک (سولوموس)، مرگوس کاکلی، مرگوس سفید، قوش (الغ)، قرقی (واشک)، خروس کولی،سلیم، مرگوس بزرگ، سینه سرخ، سهره گلی (هفت رنگ)، پرنده الیکایی (جینجیره) و … .
• تالاب انزلی مهم‌ترین منبع تکثیر و تولید ماهیان خاویاری و استخوانی است که بیش از ۵۰ گونه ماهی را در خود جای داده است. همچنین در این تالاب نوعی خرچنگ پرورش داده می‌شود که جزء بهترین خرچنگ‌های پرورشی جهان می‌باشد. از میان ماهیان تالاب انزلی می‌توان به این گونه‌ها اشاره کرد: اردک ماهی، کپور، سیم بزرگ،سبله (گربه ماهی)، شاه کولی،سیاه کولی، سوف ماهیان، سوف سفید، سوف حاجی طرخان، سس (زرد پر)، ماهی سفید، کفال، کولمه، فیتوفاک، بیگ هد، علفخوار (آمور وحشی)، ماهی آزاد، ماهیان خاویاری، ماهی ماش، سگ ماهی، کپور ماهی حوض، لای ماهی، سیم کوچک،سرخ پر، ماهی زیبا، زالون، شیشه ماهی، مار ماهی، آمور سفید و سس ماهی.
• پستاندارن تالاب انزلی شامل شنگ، گراز، تشی (خارپشت)، راسو (گینجامانی)، فک خزری، شغال، سمور آبی، گربه جنگلی و … هستند که جمعیت آنها به دلیل کوچک شدن زیستگاه امن و نیز شکار بی‌رویه کاهش یافته و به شدت در معرض نابودی قرار دارند.
• همچنین در این منطقه خزندگانی همچون سه راسته سوسمار، لاک پشت‌های خزری، لاک پشت برکه‌ای اروپایی و مارها یافت می‌شوند.
• در تالاب انزلی پنج گونه قورباغه مشاهده شده است.
• همچنین حشره‌خوارانی نظیر حشره خردورنگ و جوندگانی همچون تشیف سنجابک و موش سیاه در این منطقه زیست می‌کنند.
در داخل تالاب بین‌المللی انزلی جزایر کوچک و بزرگ فراوانی وجود دارد.
• قلم گوده بزرگ و کوچک: قلم گوده نام جزیره ای است که در امتداد خارجی و انتهای شرقی ساحل انزلی واقع شده است و به طور معمول مکانی است برای اینکه کشتی‌ها در آن لنگر بیاندازند. این جزیره دارای گذرگاهی عمیق و طویل است که شبیه به رودخانه بوده و دارای ۱۲۵ متر عرض است. قلم گوده پوشیده شده از نیزار بوده و در زمین آن چهارپایان اهلی چرا می‌کنند. این جزیره با یک رودخانه از شهر جدا شده و با یک پل ماشین رو به شهر راه دارد.
• میان پشته بزرگ و کوچک: جزیره‌ی طویلی به نام میان پشته در مقابل قلم گوده قرار دارد که سطح آن جنگلی و پوشیده از درخت است. این جزیره تنها یک متر بالاتر از سطح آب قرار داشته و با وزش بادهای شدید دچار سیل‌زدگی می‌شود. طول آن از شرق به غرب ۱۲۶۰ متر است و پهن‌ترین قسمت آن در بخش شرقی به ۷۶۵ متر می‌رسد. راه ارتباطی این جزیره با شهر یک پل ماشین‌رو است که بر روی رودخانه احداث شده است. در گذشته یک انبار باروت‌کوبی در این جزیره وجود داشت و در آن آثاری از باغی به نام باغ شاه که مربوط به زمان خسروخان است دیده می شد. به جز این بنا، پنج ویلا و چهل و پنج کلبه ماهیگیری و دو موسسه برای خشکاندن پیله و باغی به نام یوسف آباد نیز در این جزیره قرار دارد.
• میان گوده و اکبر آباد: اکبرآباد جزیره‌ی بسیار کوچکی است که در نزدیکی قلم گوده قرار دارد و در کنار آن نیز میان گوده واقع شده است.
• میان پشته کول: جزیره‌ی کوچکی در بالای میان پشته قرار دارد که با درخت‌های کاشته شده در آن شناخته می‌شود.
• مرادگوده: جزیره‌ی مرادگوه شبیه استخر است و «سلگاه» نامیده می‌شود. اهالی محله کولیور در بندر انزلی برای شکار مرغابی به این جزیره می‌آیند. در این منطقه کسی که زندگی خود را از طریق شکار مرغابی تأمین کند، به سل‌بر معروف است. قسمتی از جزیره نیز زیر کشت رفته و کنف می‌دهد.
• چراغ پشتان: این جزیره در ۶ کیلومتری انزلی و در شرق مراد گوده قرار دارد.
• سایر جزایر: در شرق انزلی جزایری به صورت باغی یا چمن وجود دارند که شامل خشکی، سید کاظم باغ، پیله علی باغ (پله علی باغ)، میرحسن باغ هستند. طالقانی و آبکنار نیز از جزایر دیگر تالاب هستند.
قایق‌سواری در داخل تالاب انزلی یکی از تفریحاتی است که گردشگران به آن علاقه نشان می‌دهند. در تالاب انزلی گردشگران می‌توانند در ازای پرداخت مبلغ مشخصی به قایق‌سواری بپردازند و گوشه گوشه‌ی تالاب را از نظر بگذرانند. همچنین تماشای پرندگان مهاجری که از کشورهای همسایه به تالاب انزلی سفر می‌کنند و آنجا را به عنوان مقصد خود برمی‌گزینند یکی دیگر از تفریحاتی است که در این مکان امکان‌پذیر است. کایاک‌سواری و ماهیگیری نیز از دیگر تفریحاتی است که برای گردشگران فراهم است. همچنین عکاسی از زیبایی‌های تماشایی تالاب انزلی از فعالیت‌هایی است که مورد توجه گردشگران است. رستوران‌ها و کافه‌ها نیز از دیگر امکانات تالاب انزلی به شمار می‌آیند.
آب تالاب انزلی دارای موادی است که ارزش اقتصادی داشته و می‌تواند در تولید کودهای شیمیایی، مواد اولیه‌ی ساختمانی و کشف عناصر کمیاب مورد استفاده قرار بگیرد. تا پیش از سال ۱۳۵۷ تالاب انزلی دارای عمق ۸ متری بوده و امکان صید ۷ تا ۸ تن ماهی در آن وجود داشت، اما در سال ۱۳۹۰ عمق این تالاب به ۵.۱ تا ۲ متر و در سال ۱۳۹۴ عمق آن به کمتر از یک متر رسیده است. تالاب انزلی که قلب تپنده‌ی این خطه به حساب می‌آید، مانند بسیاری از تالاب‌ها و به طور کلی جاذبه‌ها و منابع طبیعی کشور در حال نابودی کامل است. ورود فاضلاب‌های شهری، روستایی، صنعتی و کشاورزی به داخل تالاب، نشت نفت، ته‌نشینی آلوده‌کننده‌های موجود در هوا و همچنین راهیابی گیاه آزولا به درون تالاب، رشد آن در سطح تالاب، ممانعت از رسیدن نور به جانداران داخل مرداب و نابودی آنها از جمله عواملی هستند که دست در دست یکدیگر داده تا تالاب انزلی را برای همیشه نابود کنند و خسارات جبران‌ناپذیری را برای این خطه و مردمانش رقم بزنند.
تالاب انزلی دارای تابستان‌های گرم و مرطوب و زمستان‌های تقریبا ملایمی است. بهترین فصل سفر به این منطقه فصول بهار و پاییز است، اما باید در نظر داشته باشید که اگر به قصد تماشای لاله‌ی مردابی به تالاب انزلی می‌آیید، باید از اواخر خرداد تا پایان تابستان اقدام به سفر کنید. راه دسترسی به تالاب انزلی نیز بسیار آسان است. کافی است به استان گیلان و شهر بندر انزلی بروید و از آنجا سراغ قایق‌هایی را بگیرید که شما را به سوی تالاب می‌برند.
