آسیبشناسی صادرات فرش ایران
صنایع دستی و یا هنرهای صناعی به نوعی از کار و تولید گفته می‌شود که تمامی یا بخشی از ارکان آن به واسطه‌ی دست انسان ساخته شده و در فرآیند ساخت آن از ماشین‌آلات صنعتی پیچیده و یا دانش فناوری خارجی بهره‌گیری نگشته است. هنرهای صناعی بخشی از هنرهای بومی کشور است که در طی سالیان دراز نسل به نسل منتقل شده و نقش و نگار خود را در هر برهه از تاریخ ثبت و ماندگار کرده است. صنایع دستی یکی از مهم‌ترین تولیدات هر کشوری است که امروزه به یک هنر-صنعت بدل شده و نه تنها دارای کارکرد داخلی، بلکه توانایی صدور به دیگر مناطق را داشته و از این طریق درآمد گزافی برای خاستگاه تولیدی خود فراهم می‌سازد. صنایع دستی با به کار گیری منابع داخلی (مواد اولیه و منابع انسانی) و نیز استفاده از هنر و ذوق هنرمندان و صنعتگران هر خطه، توانسته است به منبعی برای افزایش درآمد ناخالص ملی تبدیل گشته و درآمد سرانه‌ی کشور را به طرز چشمگیری افزایش دهد. در شرایط اقتصادی کنونی و بنا بر ضرورت گذر از صادرات تک محصولی و نفتی، جایگاه صنایع دستی در صادرات از مقولاتی است که نیازمند توجهی روزافزون می‌باشد.
کشور ایران یکی از سه قطب برتر جهان در زمینه‌ی تولیدات صنایع دستی محسوب می‌شود. محصولات صنایع دستی ایران که همواره جلوه‌گاه ذوق و هنر ایرانی بوده، دارای گروه‌ها و زیرشاخه‌های گوناگونی است که به طور کلی می‌توان آن‌ها را به این صورت دسته‌بندی کرد: بافته‌های داری، دستبافته‌های دستگاهی، رودوزی‌های سنتی، هنرهای فلزی، میناسازی، سفالگری، آبگینه، هنرهای مرتبط با چوب، هنرهای مرتبط با سنگ، نگارگری، چاپ‌های سنتی، حصیربافی، رنگ سازی، نمدمالی، پوستین دوزی، آثار چرمی و رنگرزی سنتی.
از میان صنایع دستی صادراتی، فرش و یا قالی ایرانی بیشترین سهم صادرات را به خود اختصاص داده و در بازارهای جهانی طرفداران بسیاری را به خود جلب کرده است. در هر کشوری یک یا چند کالای تولیدی وجود دارد که نماد تاریخی و فرهنگی آن کشور بوده و دیگر ملل آن محصول را با آن کشور به خصوص می‌شناسند. فرش ایرانی برای ایران چنین نقشی را ایفا می‌کند. فرش ایرانی با داشتن قدمتی بیش از هفت هزار سال، نماد هنر، فرهنگ و تاریخ و تمدن ایرانی است و در بین صنایع دستی تولیدی ایران، شهره‌ی جهانی دارد. شاعران و نویسندگان، مورخان و باستان‌شناسان، سفرنامه‌نویسان و واردکنندگان، همگی در رسای فرش ایرانی گفته‌های بسیار دارند. پژوهشگران بر این باورند که قرن ١۶ و ١٧ شمسی، آغاز دوران رشد و شکوفایی هنر فرش بافی در ایران بوده است. بهترین، زیباترین و شاخص‌ترین نوع فرش در جهان، فرش یا قالی ایرانی است، که یک سوم تولیدات فرش دستبافت جهان را تشکیل می‌دهد. فرش ایرانی با داشتن ویژگی‌های منحصر به فرد خود نقش بسیار پر رنگی در اشتغال‌زایی، به ویژه در مناطق روستایی ایفا می‌کند. بنابراین قابل حدس است که این صنایع دستی ارزشمند تا چه حد بر روی درآمد خانوار و نیز در کمک به چرخه‌ی اقتصاد کشور از طریق افزایش درآمد سرانه تاثیرگذار است.
کل صادرات فرش در چهارماهه‌ی ابتدای سال ٩٧، بالغ بر ٨.١٩٨٣ تُن به ارزش ۶.٩٩ میلیون دلار بوده، که این رقم در سال ٩۶، چیزی در حدود ٧.١٢٣٠ و به ارزش ٨٩ میلیون دلار بوده است. این آمار نشان می‌دهد که صادرات فرش ایرانی به نسبت سال گذشته ١.۶١ درصد به لحاظ وزنی و ۴.٢١ درصد به لحاظ ارزش مالی رشد داشته است. مشکلاتی که بر سر راه صادرات فرش ایرانی وجود دارد، منجر به بروز مشکلات عدیده‌ای در داخل کشور و در کیفیت زندگی افرادی شده است که از طریق فرش بافی کسب درآمد می‌کنند. سید رضی حاجی آقامیری، عضو هیات نمایندگان اتاق تهران و کارشناس فرش در این خصوص گفته است: «در حوزه‌ی فرش علاوه بر اینکه پتانسیل‌های بالایی برای اشتغال‌زایی جدید وجود دارد، نکته مهم از بین نرفتن میزان زیادی اشتغال کنونی است. من به عنوان فعال این حوزه و کسی که در متن این کار هست می‌بینم که هر روز بر تعداد بافنده‌هایی که بیکار می‌شوند، افزوده می‌شود و دائم بافنده‌ها تماس می‌گیرند و کار جدید می‌خواهند ولی سفارش وجود ندارد و شاهدیم که کارگاه‌های بافت هر روز تعطیل می‌شوند ولی چون در بازارهای صادراتی مشکلات بسیاری داریم، کار گره خورده است». او در زمینه‌ی صادرات فرش و با ذکر این نکته که در بدترین سال‌های صادراتی کشور، میزان صادرات فرش سالی پانصد میلیون دلار بوده است، آمار مهمی را ارائه می‌دهد: « صادرات فرش الان به حدود ۲۰۰ میلیون دلار رسیده است، تازه توجه کنیم که صادرات فرش ایران زمانی ۱۷۰۰ میلیون دلار بود و بعد به ۵۰۰ میلیون دلار رضایت دادیم و حالا هم به این رقم‌های کوچک رسیده است و حالا در این شرایط مسئولان دولتی از رشد ۱۸ درصدی صادرات فرش نسبت به سال قبل صحبت می‌کنند».
بازارهای صادراتی ایران شامل دو دسته بازار سنتی و جدید می‌شوند. بازارهای سنتی به بازارهایی گفته می‌شود که از دیرباز خریدار فرش ایرانی بوده‌اند و بازارهای جدید بازارهایی هستند که اخیرا به سمت خرید فرش‌های تولید ایران گرایش پیدا کرده‌اند. کشورهای آلمان، آمریکا، ایتالیا، فرانسه، انگلستان، لبنان، امارات متحده‌ی عربی، کویت و ژاپن از بازراهای سنتی و کشورهای چین، شیلی، آفریقای جنوبی، روسیه، و برزیل از بازارهای جدیدی محسوب می‌شوند که طرفدار خرید فرش‌های دستبافت ایرانی هستند. به این طریق کمتر کشوری وجود دارد که فرش ایرانی به آن نفوذ نکرده باشد، اما به طور کلی می‌توان گفت که بیشترین میزان صادرات فرش به ترتیب به کشورهای آمریکا، آلمان، لبنان، انگلستان، ژاپن، امارات متحده عربی، پاکستان، آفریقای جنوبی، ایتالیا و استرالیا انجام می‌شود.
با بالا رفتن قیمت ارز، تولید و صادرات فرش ایران نیز، همانند تمامی فعالیت‌های تولیدی دیگر با چالش مواجه شده است. قیمت مواد اولیه‌ی مورد نیاز در این رشته افزایش ۵٠ درصدی داسته و حتی قیمت مواد اولیه‌ی فرش‌های ابریشمی تا ١۵٠ درصد افزایش پیدا کرده است. تولیدکنندگان و صادرکنندگان در بسیاری از مواقع و مراحل تولید فرش ایرانی، مجبور به خرید مواد اولیه با قیمتی بالاتر از ارز دولتی بوده، حال آنکه باید درآمد ارزی خود را به قیمت ارز دولتی در اختیار دولت قرار دهند، که باعث می‌شود آسیب‌های جدی به روند صادرات وارد شود. در نتیجه‌ی تورم‌هایی که در داخل کشور رخ داده است، قیمت تمام شده‌ی تولیدات بسیار بیشتر از آنچه که در گذشته بود رقم خورده و به همین ترتیب خریداران خارجی تمایل کمتری نسبت به خرید این محصولات از خود نشان می‌دهند. از طرفی دیگر شاید بتوان گفت که کشورهای ترکیه، نپال، افغانستان و به ویژه هند و پاکستان رقیبانی مهم برای فرش‌های دستبافت ایرانی در بازار جهانی به شمار می‌روند. این رقابت نه از حیث کیفیت و زیبایی، بلکه از این نظر وجود دارد که قیمت تمام شده‌ی تولیدات این کشورها به مراتب پایین‌تر از تولیدات ایرانی بوده و به همین سبب مشتریان بیشتری را در سراسر جهان به خود جذب می‌کنند. در چنین شرایطی هزینه‌های تولید برای تولید فرش افزایش پیدا کرده و صادرکنندگان توان رقابت با تولیدکنندگان خارجی را از دست می‌دهند.
یکی دیگر از مشکلاتی که صادرات فرش ایران با آن مواجه بوده و نقش پر رنگی در افزایش هزینه‌های تولید محصولات ایفا می‌کند این است که ما توانایی فراوری مواد اولیه را در داخل کشور نداریم. برای مثال پشم از جمله مواد اولیه‌ی تولید شده در کشورمان است که در تولید محصولاتی چون فرش و گلیم کاربرد دارد، اما به دلیل نبود امکانات و فناوری‌های لازم، به خارج از کشور صادر شده، در آنجا مورد فراوری قرار گرفته و سپس پشم مرغوب را دوباره به قیمتی بالا خریداری کرده و در اختیار تولیدکننده قرار می‌دهیم. به این ترتیب نبود امکانات داخلی و عدم برنامه‌ریزی برای تامین نیازهای انچنینی موجب می‌شود تا قیمت تمام‌شده‌ی فرش‌های دستبافت و یا هر محصول دیگری که تولید آن با چنین موانعی مواجه است، بالا رفته و در امر صادرات مشتریان همیشگی خود را به رقبایی با تولیدات بی‌کیفیت اما ارزان‌تر ببازند.
اگر چه با بروز رکود اقتصادی در برخی از کشورهای اروپایی که همواره بازار هدف فروش فرش ایرانی بوده‌اند، و نیز رشد و توسعه‌ی کفپوش‌های صنعتی و فرش‌های ماشینی، فرش دستبافت ایرانی تبدیل به کالایی لوکس شده و جایگاه سابق خود را در میان سبد خرید اروپاییان از دست داده است، اما در سال‌های گذشته با کنار گذاشته شدن برخی از تحریم‌ها و ایجاد روابط بین‌المللی، میزان صادرات فرش نیز رو به فزونی گرفت. کشور آمریکا اصلی‌ترین خریدار خارجی صنایع دستی و تولیدات فرش بافان ایرانی بوده است، اما با اعمال تحریم‌های جدید موانع بسیاری در برابر تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش ایرانی قرار گرفته است. تحریم کشوری چون آمریکا، به عنوان اصلی‌ترین واردکننده‌ی فرش ایرانی، تاثیرات زیادی بر میزان صادرات این کالا و نیز درآمد حاصل از آن داشته است. تحریم‌های آمریکا نه تنها در زمینه‌ی امر صدور کالاهای ایرانی مانند فرش تاثیر مستقیم گذاشته، بلکه با تحریم ایران در زمینه‌ی حمل و نقل هوایی و دریایی نیز، ضربات سختی به روند صادرات این محصولات وارد نموده است.
یکی از مشکلاتی که صادرات فرش همواره با آن مواجه بوده، عدم شناخت بازارهای جهانی توسط تولیدکنندگان و صادرکنندگان این محصول بوده است. لازمه‌ی یک تجارت موفق شناخت نیازها و نبض بازارهای هدف می‌باشد. تولیدکنندگان فرش دستبافت باید به جای تاکید بر تولید بر اساس الگوهای قدیمی، به نوآوری و خلاقیت متناسب با خواسته‌های مخاطبین خود دست زده، تا جایگاه رفیع خود را در میان بازارهای جهانی بازیابند.
یکی دیگر از مسائلی که باید در زمینه‌ی تولید و صادرات فرش ایرانی مورد بررسی و بهبود قرار بگیرد، بحث استانداردسازی محصولات مختلف فرش، از جمله مواد اولیه، ابزارآلات، لوازم تولید و … است که باید برای بهبود کیفیت تولیدات دستی و صادر کردن آن‌ها مورد توجه بیشتری قرار بگیرد. از طرفی دیگر، بیشتر حجم تولیدات فرش در ایران غیرمتمرکز و به صورت تکبافی در داخل خانه‌ها، به ویژه خانه‌های روستایی، انجام می‌گیرد، که این مسئله می‌تواند تاثیرات منفی بر امر بهینه‌سازی تولید و امکان سفارش‌پذیری به صورت انبوه بر جای گذارد.
امروزه شناسایی بازارهای هدف و طرح‌ریزی تبلیغات مناسب و اصولی از ارکان اصلی و اساسی هر گونه تجارت موفق است. از این‌رو، یکی از مشکلات دیگری که صادرات فرش با آن روبه‌رو است، عدم تخصیص اعتبارات لازم برای معرفی و تبلیغات فرش دستبافت در بازارهای جهانی (سنتی و جدید)، عدم برنامه‌ریزی مناسب برای بررسی و مطالعه‌ی اصولی و علمی بازارهای جدید و همچنین قوانین مالیاتی و گمرکی است. در نتیجه‌ی وجود چنین موانعی، صادرات فرش ایرانی با ضعف‌های دیگری نیز مواجه خواهد شد که از جمله‌ی آن می‌توان به تلاش برای کاهش کیفیت محصولات تولیدی برای رقابت با سایر کشورها در زمینه‌ی کاهش هزینه‌های تولید اشاره کرد. این مشکلات خود ناشی از عوامل دیگری مانند فقدان ارتباط متقابل میان تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش ایرانی و نیز عدم مطالبه‌گری مدام آنان از دستگاه‌های ذیربط هستند.
عدم حضور محصولات سنتی و فرهنگی ایران مانند فرش دستبافت در نمایشگاه‌های دائمی بین‌المللی و نیز عدم توجه به ثبت محصولات تولیدی کشور با نام و شناسنامه‌ی مشخص از دیگر مشکلاتی است که بر سر راه صادرکنندگان فرش ایرانی وجود دارد. حضور در نمایشگاه‌های دائمی به شناخت بیشتر جهانیان از کیفیت و ارزش فرش‌های ایرانی در مقایسه با تولیدات کشورهای دیگر کمک نموده و می‌تواند بازارهای جدیدی برای فروش این محصول ارزشمند فراهم سازد.
شایان ذکر است که با وجود تمامی این مشکلات، همچنان ما شاهد حضور فرش ایرانی در زندگی روزمره‌ی مردم کشورهای دیگر هستیم، که این خود نشان از جایگاه غنی فرهنگی، تاریخی و هنری ایران زمین در میان سایر ملل دارد. فرش ایرانی میراث فرهنگی و هنری ماندگار این مرز و بوم است که با جود تمام مشکلات و موانع، با تمامی افت و خیزهایی که در سال‌های اخیر گریبان‌گیر آن بوده است، همچنان توانسته است جایگاه رفیع و ارزشمند خود را در بین رقبای دیگرش حفظ و در بین کشورهایی که تولیدکننده‌ی این محصول هستند جزء اولین‌ها و برترین‌ها باشد. برای پیشرفت و رشد میزان صادرات فرش ایرانی، تولیدکنندگان و صادرکنندگان این محصولات نیازمند رصد کردن فعالیت رقبای خود در کشورهای دیگر و نیز شناسایی نیاز و تقاضای موجود در بازار جهانی و تبلیغات و مناسب و کارآمد هستند. در شرایطی که بحران‌های اقتصادی یکی پی از دیگری در کمین بوده و تمامی کشورهای جهان را کم و بیش تحت تاثیر خود قرار داده است، برای عقب نماندن از بازارهای جهانی و همچنین اشتغال‌زایی و افزایش میزان درآمدهای غیرنفتی، نیازمند برنامه‌ریزی‌های کلان برای بهبود قوای صادرات محصولات ارزشمند و سودآوری چون فرش ایرانی هستیم. محصولاتی که نه تنها می‌توانند یاریگر چرخه‌ی اقتصاد کشور باشند، بلکه توانایی شناساندن فرهنگ و هنر ایرانی به جهانیان را دارند.
- Design
