تاریخچه قلعه رودخان، مستحکم‌ترین دژ گیلان
پدیده‌های طبیعی و اماکن تاریخی دو دسته‌ی بزرگ از مقاصد گردشگری در کل جهان به شمار می‌آیند که هر کدام طرفداران خاص خود را دارا هستند. برخی اوقات فراغت خود را در دامان طبیعت به سر می‌برند و عده‌ای دیگر ترجیح می‌دهند تا زمان خود صرف بازدید از امکانی تاریخی و باستانی و کسب اطلاعات در مورد آن‌ها کنند. گاه اما طبیعت با تاریخ در هم می‌آمیزد و هر دو دسته از این افراد را مسحور خود می‌سازد.
ایران کشوری است که به دلیل موقعیت جغرافیایی خود دارای اقلیمی چهار فصل بوده و در هر گوشه از آن طبیعت به شکلی چشمان هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌سازد. از طرفی دیگر، ایران کشوری با تمدن و پیشینه‌ی تاریخی کهن است که قدمت آن به چندین هزار سال می‌رسد و آثار این تمدن کهن در جای جای این مرز و بوم به چشم می‌خورد. در برخی از نقاط این خطه، طبیعت و تاریخ دست به دست یکدیگر داده و تلفیقی خارق‌العاده را خلق کرده‌اند. یکی از این نقاط «قلعه رودخان» در استان گیلان واقع در شمال ایران است که همواره گردشگران، طبیعتگردان و تاریخ‌دوستان فراوانی را به خود فرا می‌خواند.
«دژ رودخان» یا «قلعه‌ی حسامی» یا «قلعه رودخان»، هر سه نام‌های قلعه‌ای هستند که بر فراز ارتفاعات جنگلی شهرستان فومن در روستای رودخان و در استان گیلان بنا شده و متعلق به دوره‌ی سلجوقیان است. فاصله‌ی قلعه تا شهر فومن در حدود ۳۰ کیلومتر، تا شهر ماکلوان ۲۵ کیلومتر، تا شهر ماسوله ۴۵ کیلومتر و تا شفت ۲۰ کیلومتر است.
قلعه رودخان بزرگترین قلعه‌ی آجری در ایران محسوب می‌شود. این قلعه دارای ۲٫۶ هکتار مساحت بوده که در آن ۶۵ برج و بارو قرار دارد. دیوار قلعه دارای طول ۱۵۰۰ متری می‌باشد. قلعه رودخان در ارتفاعی بین ۶۶۵ تا ۷۱۵ متر ارتفاع از سطح دریا واقع شده و در سمت راست آن رودی با همین نام جاری است.
به عقیده‌ی برخی از کارشناسان ساخت این قلعه در دوره‌ی ساسانیان و مقارن با حمله‌ی اعراب به ایران بوده است. این دژ به دلیل موقعیت دفاعی و استراتژیک خود در دوره‌ی سلجوقیان مورد توجه قرار گرفته، تجدید بنا شده و به عنوان یکی از پایگاه‌های مبارزاتی اسماعیلیان الموت مورد استفاده قرار می‌گرفته است. بر روی کتیبه‌ی سردر ورودی قلعه که اکنون در موزه‌ی گنجینه‌ی رشت نگهداری می‌شود، درج شده که این قلعه در سال ۹۱۸ تا ۹۲۱ هجری قمری برای سلطان حسام‌الدین تجدید بنا شده است. امیره حسام الدین دباج فومنی (مظفرالسلطان)، فرمانروای بیه‌پس اولین قدرت منطقه‌ای بود که از اطاعت از صفویان سرپیچی کرد، و قلعه رود خان را بازسازی کرد تا از آنجا به مقاومت بپردازد ولی موفقیتی به دست نیاورد و به دربند گریخت و نهایتا دستگیر و در تبریز اعدام شد (ناصر عظیمی. ««ایوان مخوف» و «تهماسب صفوی»، عاملان ناهشیار تاریخ گیلان». انسان‌شناسی و فرهنگ، ۱۰ آبان ۱۳۹۰. بازبینی شده در ۲–۱۰–۱۳). در سال ۱۸۳۰ میلادی (حدود ۱۲۴۵ قمری)، یک پژوهشگر لهستانی به نام آلکساندر شودزکو خچکو به هنگام انجام تحقیقات در گیلان، برای نخستین بار قلعه رودخان را دید و در یادداشت‌های خود موقعیت آن را به ثبت رساند. او در مورد قلعه رودخان نوشته است: « دژی است بر بالای کوهی در قسمت علیای رودخانه‌ای به همین نام، بام آن سنگی است و طرفین ورودی دارای دو برج دفاعی مستحکم است و بر کتیبه سردر ورودی آن حک شده است که این قلعه برای نخستین بار در سال ۹۱۸ تا ۹۲۱ هجری قمری برای سلطان حسام الدین امیردباج بن امیر علاءالدین اسحق تجدید بنا شده است». این دژ با ارزش تاریخی که دارد بنابر ساختار، معماری و ویژگی‌های استراتژیکی و رزمی، در ۳۰ مرداد ۱۳۵۴ خورشیدی، به شماره ۳/۱۵۴۹ در فهرست آثار تاریخی و ملی ثبت شد (لطفی‌نیا، سلیمان. «گردشگری. زیبای دست‌نیافتنی». هفته‌نامه‌ی امرداد، یکشنبه ۲۴ دی ۱۳۹۱، سال سیزدهم، شماره‌ی ۲۸۹، ص ۸). در طی کاوش‌های باستان‌شناسانه‌ای که در این منطقه صورت گرفته است اشیای تاریخی متعددی کشف شده است که متعلق به دوره‌ی صفویه بوده و از جمله‌ی آن‌های می‌توان به سفال‌های دست‌ساز و چرخ‌ساز لعابدار و بدون لعاب، کاشی‌های مثلثی با لعاب یک دست قهوه‌ای سوخته، کاشی‌های شش گوش بزرگ به رنگ فیروزه‌ای، کاشی‌های تزیینی با لعاب آبی و نقش گل‌های سفید شاه عباسی، اشاره کرد.
در زبان تالشی نام بومی این دژ «قله رخون» می‌باشد و نام «قلعه رودخان» که نام رسمی این مکان بوده، مترادف فارسی نام بومی آن است. دلیل نامگذاری این دژ به نام قلعه رودخان و یا همان قله رخون، این بوده که در کنار رودخانه‌ی رخون بنا شده و قلعه رودخان به معنای قلعه‌ای است که در کنار رودخانه قرار دارد. این دژ در برهه‌های مختلف تاریخ دارای نام‌های متفاوتی بوده است که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به قلعه‌ی هزارپله، حسامی، سکسار، سگسار و سگسال اشاره کرد. نام حسامی به این دلیل بر این دژ گذاشته شد که مرمت آن توسط حسام الدین دباج اسحقی صورت گرفته بود. عنوان هزار پله نیز واضح است که به دلیل تعداد پله‌های رسیدن به قلعه به آن نسبت داده شده است. نام سگسال نیز به این دلیل به این دژ گفته می‌شود که در سال سگ ساخته شده است.
اهمیت معماری قلعه رودخان در انتخاب مکان مناسب برای سازه، استفاده از مصالح مقاوم و به کارگیری از شیوه‌های متنوع در معماری ساخت آن است. این قلعه مانند بسیاری دیگر از قلعه‌ها در ارتفاعات ساخته شده و در کنار آن شیب تندی وجود دارد تا در کنار رودخانه‌ی خروشان و جنگلی انبوه راه را برای حمله و نفوذ دشمن سخت و دشوار سازد. در این دژ ارتفاع دیوارها از ۳ تا ۱۰ متر متغیر بوده و در نقاط حساس قلعه که امکان نفوذ بیشتری وجود دارد، دیوارها و برج‌ها با قطر و ارتفاع بیشتری ساخته شده‌اند. مصالح به کار رفته در ساخت قلعه عمدتا قطعات سنگی‌ای بوده که در ابعاد مختلف از صخره‌های اطراف قلعه کنده شده است و در ساخت بیشتر قسمت‌های آن مورد استفاده قرار گرفته است. در ساخت طبقات بالایی برج‌ها و باروها و نیز پوشش سقف‌ها و کف‌ها از آجر استفاده شده است. چوب، ملات گچ، ساروج، آهک و خاکستر از دیگر مصالح به کار رفته در ساخت بنای قلعه رودخان می‌باشند.
در معرفی بخش‌های مختلف قلعه رودخان می‌توان گفت که ورود به قلعه رودخان از طریق دروازه‌ی اصلی صورت می‌گیرد که در بخش شمالی دژ قرار دارد و به دلیل قرارگیری در شیبی تند و داشتن دو برج بزرگ در دو سوی خود، کمتر در دسترس دشمنان قرار می‌گرفته است. در دو سوی دروازه‌ی ورودی، دو سکو قرار دارد که از جنس لاشه سنگ و به ارتفاع ۵/۱ متر ساخته شده‌اند و به عنوان محلی برای استقرار محافظین و نگهبانان مورد استفاده قرار می‌گرفتند. درب ورودی با قوس جناغی (منحنی دارای راس تیز) که ۶/۲ متر عرض و ۵/۳ متر ارتفاع دارد ساخته شده است و افراد را به یک راهرو هدایت می‌کند. در دو سوی راهرو، سکوهایی قرار دارند و به همین سبب می‌توان گفت که آن‌ها نقش بارانداز (محلی برای استراحت) را داشته‌اند. پس از عبور از این راهرو محوطه‌ی قلعه نمایان می‌شود و از آنجا با پشت سر گذاشتن چند پله‌ی سنگی می‌توان به سمت پشت بام بالای دروازه رفت. باریک‌ترین قسمت قلعه و محل تلاقی برج و باروهای شمالی و جنوبی در فاصله‌ی ۹۰ متری از دروازه‌ی اصلی قرار دارد و دروازه‌ی شرقی نیز در همان جا واقع شده است. در دو طرف دروازه برج‌ها قرار دارند که در قسمت پایینی توپُر و در قسمت بالایی توخالی هستند و از بیرون به شکل استوانه به نظر می‌رسند، در حالی که در درون خود اتاق‌های هشت ضلعی دارند. برج‌ها مکانی بوده‌اند که نگهبانان را از باد و بوران و سرمای زمستان محافظت می‌کردند. در قسمت جنوبی قلعه رودخان کوهی قرار دارد که در دل خود غاری را جای داده است. مردم بومی منطقه بر این باورند که در قدیم از این غار به عنوان محلی برای نگهبانی سربازها استفاده می‌شده است و سربازان در صورت بروز هر گونه حمله از طریق علامت‌های خاصی ساکنان قلعه را از آن مطلع می‌ساختند. در میانه‌ی قلعه و در گودترین محل آن آب انباری وجود دارد که در قدیم آب مورد نیاز قلعه به وسیله‌ی تنبوشه‌ها (لوله‌های سفالی) از ییلا‌ق زردخونی واقع در ارتفاعات غربی به حوض وسط آن هدایت می‌شده است. این آب انبار در بخش غربی و در ارتفاع ۶۸۷ متر از سطح دریا قرار دارد و مساحت تقریبی آن ۱۳۰ متر مربع است. به دلیل اهمیت حفاظت از آب انبار و نقش حیاتی آن در تأمین آب قلعه، دو ردیف برج دیده‌بانی در بالای بام و در دو طبقه احداث شده تا نگهبانان بتوانند به آن تسلط داشته باشند. پس از زلزله سال ۱۳۶۹ گیلان، دیگر آبی به این آب انبار وارد نشد؛ اما در سال‌های بعد سازمان میراث فرهنگی و گردشگری گیلان نسبت به احیای آن اقدام کرد. امروزه آب مورد نیاز قلعه و بازدیدکنندگان را از همان مکان و مسیر با لوله‌های پلا‌ستیکی به قلعه انتقال می‌دهند و در یک آب انبار جدیدالا‌حداث ذخیره می‌کنند. به طور کلی می‌توان گفت که این دژ از دو بخش «ارگ» که محل زندگی حاکم و حرمسرای وی بوده است و نیز بخش «قورخانه» که محل فعالیت‌های نظامی و زندگی سربازان بوده تشکیل شده است. ارگ در قسمت غربی دژ و در دو طبقه واقع شده و جنس آن از آجر است. قراول‌خانه‌ها در قسمت شرقی و در دو طبقه با نورگیرها و روزنه‌های متعدد بر اطراف مسلط است. بخش شرقی قلعه شامل دوازده ورودی، زندان، درب اضطراری، حمام و آبریزگاه است. بخش غربی دوازده ورودی دارد. از دیگر بناهای بخش غربی می‌توان به چشمه، حوض، آب‌انبار، سردخانه، حمام، آبریزگاه شاه‌نشین و چند واحد مسکونی که با برج و بارو محصور شده‌اند، اشاره کرد. همچنین ۴۰ برج دیده‌بانی دور تا دور قلعه را احاطه کرده که اتاق‌های هشت ضلعی آن با طاق‌های گنبدی پوشانده شده است. دور تا دور دیوارها و برج‌ها روزنه‌هایی شیب‌دار دیده می‌شود که برای ریختن مواد مذاب و تیراندازی تعبیه شده‌اند. یکی از حقایق جالب و شگفت‌انگیز در مورد تاریخچه‌ی قلعه رودخان این است که ل در طول تاریخ، هیچ‌گاه دشمنی به آن نفوذ نکرده و نتوانسته است آن را فتح کند.
برای رسیدن به این قلعه‌ی تاریخی که در دل طبیعت سرسبز استان گیلان جا خوش کرده است، باید از میان یک جاده‌ی جنگلی عبور کرده و تا اعماق جنگل ادامه دهید. سختی رسیدن به قلعه اینجاست که برای بازدید از آن باید از هزار پله بالا بروید. البته لازم به ذکر است که مسیر رسیدن به این دژ در کنار رودخانه‌ی خروشان رخون چنان فضایی را فراهم می‌سازد که بارها و بارها در طی مسیر از حرکت باز خواهید ایستاد تا به تماشای این حجم از زیبایی بپردازید و همین از خستگی راهی که در پیش دارید خواهد کاست.
گشت و گذار و عکاسی در قلعه رودخان از تفریحاتی است که با ماجراجویی‌های فراوانی همراه است. همچنین پیش از شروع مسیر پله‌ها رستوران‌ها محلی قرار دارند که فرصت تجربه‌ی غذاهای محلی را برای شما فراهم می‌سازند. در کنار این رستوران‌ها آتلیه‌هایی قرار دارند که در آنجا می‌توانید با لباس‌های بومی عکس یادگاری بگیرید. همچنین در اینجا امکان خریداری صنایع دستی و تولیدات محلی منطقه برایتان فراهم خواهد بود.
اگر سفر بعدی شما به قلعه رودخان است و به فکر اقامت شبانه در این مکان هستید، می‌توانید از هتل‌ها یا مهمانسراهای شهرهای اطراف استفاده کنید و یا خانه‌های محلی و ویلاها را برای اقامت شبانه برگزینید. در صورت آشنایی به اصول کمپینگ هم می‌توانید در دل طبیعت زیبای این منطقه چادر بزنید.
بهترین فصل سفر به قلعه رودخان و تماشای زیبایی‌های طبیعی و تاریخی آن فصول بهار و تابستان است. در فصول پاییز و زمستان به دلیل بارش باران و برف مسیر دسترسی به قلعه لغزنده و خطرناک خواهد بود. برای بازدید از قلعه رودخان کفش مناسبی را انتخاب کنید، چرا که در حدود دو ساعت پله‌نوردی را در پیش خواهید داشت.
برای رفتن به قلعه رودخان ابتدا باید به استان گیلان و شهر فومن بروید. پس از عبور از روستاهای گشت، کرد محله، گشت رودخان، سیاه کش، گوراب پس، ملسکام، سعیدآباد (سید آباد) به روستای قلعه رودخان خواهید رسید. در این منطقه باید راه را ادامه داده تا پس از عبور از حیدرآلات به محل پارک ماشین برسید. در این مکان از ماشین پیاده شده و پس از عبور از کنار مغازه‌های متعدد در مسیر شن‌ریزی شده به پای کوه خواهید رسید. از اینجا پس از طی مسیر ۵/۱ کیلومتری و پیمودن حدود ۱۰۰۰ پله، ورودی قلعه رودخان در پیش چشمان شما ظاهر خواهد شد. زمان بازدید از قلعه همه روزه از ساعت 7:30 صبح تا ساعت ۵ غروب است.
